యథోక్తజ్ఞానార్థత్వేనోపనిషదారమ్భే ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యారబ్ధవ్యం తస్మాదారభ్య జ్ఞానోపదేశాత్ ‘ఉషా వా అశ్వస్య’ (బృ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యారమ్భస్తు న యుక్తః సాక్షాదత్ర తదనుక్తేరిత్యాశఙ్క్యాస్మాదారభ్యోపనిషదారమ్భేఽభీష్టం ఫలమభిధిత్సమానః ప్రథమమశ్వమేధోపాసనఫలమాహ —
అస్య త్వితి ।
రాజయజ్ఞత్వాదశ్వమేధస్య తదనధికారిణామపి బ్రహ్మణాదీనాం తత్ఫలార్థినామస్మాదేవోపాసనాత్తదాప్తిరితి మత్వా శ్రుతౌ తదుపాసనోక్తీత్యర్థః ।
కిమత్ర నియామకమిత్యాశఙ్క్య వికల్పశ్రవణం కేవలస్యాపి జ్ఞానస్య సాధనత్వం సూచయతీత్యర్థతో వికల్పశ్రుతిముదాహరతి —
విద్యయేతి ।
తత్ఫలప్రాప్తిరితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమాహ —
తద్ధేతి ।
తదేతత్ప్రాణదర్శనం లోకప్రాప్తిసాధనం ప్రసిద్ధమితి యావత్ । ఆదిశబ్దేన కేవలోపాస్త్యా బ్రహ్మలోకాప్తివాదిన్యః శ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
అశ్వమేధే యదుపాసనం తస్యాప్యశ్వాదివత్తచ్ఛేషత్వేన ఫలవత్త్వాన్న స్వాతన్త్ర్యేణ తద్వత్త్వమఙ్గేషు స్వతన్త్రఫలాభావాదితి శఙ్కతే —
కర్మవిషయత్వమితి ।
జ్ఞానస్య క్రత్వర్థత్వం దూషయతి —
నేతి ।
పూర్వత్రార్థతో దర్శితాం వికల్పశ్రుతిమత్ర హేతుతయా స్వరూపతోఽనుక్రామతి —
యోఽశ్వమేధేనేతి ।
“సర్వం పాప్మానం తరతి తరతి బ్రహ్మహత్యా”మితి సంబన్ధః । జ్ఞానకర్మణోస్తుల్యఫలత్వస్య న్యాయ్యత్వాదితి శేషః ।
ఉపాస్తిఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వమాశఙ్క్యాశ్వమేధవదుపాస్తేరపి కర్మత్వాద్విహితత్వాత్కర్మప్రకరణాద్వ్యుత్థితత్వాచ్చ మైవమిత్యాహ —
విద్యేతి ।
ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
కర్మాన్తరే చేతి ।
అశ్వమేధాతిరిక్తే కర్మణి ‘అయం వావ లోకోఽగ్నిరి’త్యాదౌ చిత్యాగ్న్యాదావేతల్లోకాదిసంపాదనస్య స్వతన్త్రఫలోపాసనస్య దర్శనాన్న ఫలశ్రుతేరర్థవాదతేత్యర్థః ।
అశ్వమేధోపాసనం న క్రత్వర్థం కిన్తు పురుషార్థం తత్ర చాధికారోఽశ్వమేధక్రత్వనధికారిణామపీత్యేతావదేవేష్టం చేదుపాసనే కర్మప్రకరణస్థేఽపి తల్లాభాద్విద్యాప్రకరణే నాస్యాధ్యయమర్థవదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వేషాం చేతి ।
పరత్వే హేతుః —
సమష్టీతి ।
అనువృత్తవ్యావృత్తరూపహిరణ్యగర్భప్రాప్తిహేత్త్వాత్తస్య శ్రేష్ఠతేత్యర్థః ।
తస్య పుణ్యశ్రేష్ఠత్వేఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —
తస్య చేతి ।
యదా క్రతుప్రధానస్యాశ్వమేధస్యోపాస్తిసహితస్యాపి సంసారఫలత్వం తదాఽల్పీయసామగ్నిహోత్రాదీనాం సంసారఫలత్వం కింవాచ్యమిత్యస్మిన్కర్మరాశౌ బన్ధహేతౌ విరక్తాః సాధనచతుష్టయవిశిష్టా జ్ఞానమపేక్షమాణాస్తదుపాయే శ్రవణాదావేవ సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకే కథం ప్రవర్తేరన్నిత్యాశయవతీ శ్రుతిరుపాసనాం విద్యారమ్భేఽభిదధాతి । తేనోషా వా అశ్వస్యేత్యాద్యుపనిషదారమ్భో యుక్తోఽస్య విశిష్టాధికారిసమర్పకత్వాదిత్యర్థః ।
ఉపాసనఫలస్య సంసారగోచరత్వమేవ కుతః సిద్ధమత ఆహ —
తథా చేతి ।
‘అశనాయా హి మృత్యుః’(బృ. ఉ. ౧ । ౨ । ౧) ‘స వై నైవ రేమే’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౩) ‘సోఽబిభే’(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౨)దితి భయారత్యాదిశ్రవణాదుపాస్తియుక్తక్రతుఫలస్య సూత్రస్య బన్ధమధ్యపాతిత్వాద్విశిష్టోఽపి క్రతుర్న ముక్తయే పర్యాప్నోతీత్యర్థః ।
ఉక్తే సర్వకర్మణాం బన్ధఫలత్వే నిత్యనైమిత్తికానాం న తత్ఫలత్వం తేషాం విధ్యుద్దేశే ఫలాశ్రుతేర్నష్టాశ్వదగ్ధరథన్యాయేన ముక్తిఫలత్వలాభాదితి శఙ్కతే —
న నిత్యానామితి ।
’ఎతావాన్వై కామ’ ఇతి సర్వకర్మణామవిశేషేణ ఫలసంబన్ధశ్రవణాత్పశ్వాదేశ్చ కామ్యఫలత్వస్య తద్విధ్యుద్దేశవశాత్సిద్ధత్వాత్ ‘కర్మణాపితృలోక’(బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి వాక్యస్య నిత్యాదికర్మఫలవిషయత్వాన్న మోక్షఫలత్వాశఙ్కేతి పరిహరతి —
నేతి ।
ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వం హీతి ।
పత్నీసంబన్ధే మానమాహ —
జాయేతి ।
తథాఽపి కథం కర్మణః సర్వస్య కామోపాయత్వం తత్రాఽఽహ —
ఎతావాన్వై కామ ఇతి ।
కథం తర్హి తేషాం ఫలభేదో లభ్యతే తత్రాఽఽహ —
పుత్రేతి ।
అథైవం ఫలవిభాగే కథం సమష్టివ్యష్టిప్రాప్తిఫలత్వమశ్వమేధస్యోక్తమత ఆహ —
త్ర్యన్నాత్మకతాం చేతి ।
అస్యాధ్యాయస్యావసానే కర్మఫలస్య హిరణ్యగర్భరూపతాం త్రయమిత్యాద్యా శ్రుతిరుపసంహరిష్యతీత్యర్థః ।
ఉపసంహారశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ —
సర్వకర్మణామితి ।
కర్మఫలం సంసారశ్చేత్ప్రాక్తదనుష్ఠానాత్తదభావాన్ముక్తానాం పునర్బన్ధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఇదమేవేతి ।
తర్హి తస్యామవస్థాయామితి యావత్ ।
తస్య పునర్వ్యాకరణే కారణమాహ —
తదేవేతి ।
వ్యాకృతావ్యాకృతాత్మనః సంసారస్య ప్రామాణికత్వేన సత్యత్వమాశఙ్క్యావిద్యాకృతత్వేన తన్మిథ్యాత్వముక్తం స్మారయతి —
సోఽయమితి ।
స ఎవ హి భ్రాన్తివిషయో న ప్రామాణికస్తత్కుతోఽస్య సత్యతేత్యర్థః ।
కథమస్యాఽఽత్మన్యద్వయే కూటస్థే ప్రాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
క్రియేతి ।
సమారోపే మూలకారణమాహ —
అవిద్యయేతి ।
ఆత్మన్యవిద్యారోపితం ద్వైతమిత్యత్ర ‘ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చే’(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) త్యాదివాక్యం ప్రమాణయతి —
మూర్తేతి ।
నన్వాత్మన్యారోపో నోపపద్యతే తస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య ద్వైతవిలక్షణత్వాదసతి సాదృశ్యేఽధ్యాసాసిద్ధేరత ఆహ —
అత ఇతి ।
సంసారాద్వైలక్షణ్యమేవ ప్రకటయతి —
అనామేతి ।
ఆదిపదేనాన్యేఽపి విపర్యయభేదాః సంగృహ్యన్తే ।
ఆరోపే ప్రమిణోమి కరోమి భుఞ్జే చేత్యనుభవం ప్రమాణయతి —
అవభాసత ఇతి ।
ఆత్మన్యధ్యాసః సాదృశ్యాద్యభావేఽపి నభసి మలినత్వాదివద్యతోఽనుభూయతేఽతః సవిలాసావిద్యానివర్తకబ్రహ్మవిద్యార్థత్వేనోపనిషదారమ్భః సంభవతీత్యుపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ఎతావదిత్యనర్థాత్మత్వోక్తిః ।
తత్త్వజ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తౌ దృష్టాన్తమాహ —
రజ్జ్వామివేతి ।