బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథాతః పవమానానామేవాభ్యారోహః స వై ఖలు ప్రస్తోతా సామ ప్రస్తౌతి స యత్ర ప్రస్తుయాత్తదేతాని జపేత్ । అసతో మా సద్గమయ తమసో మా జ్యోతిర్గమయ మృత్యోర్మామృతం గమయేతి స యదాహాసతో మా సద్గమయేతి మృత్యుర్వా అసత్సదమృతం మృత్యోర్మామృతం గమయామృతం మా కుర్విత్యేవైతదాహ తమసో మా జ్యోతిర్గమయేతి మృత్యుర్వై తమో జ్యోతిరమృతం మృత్యోర్మామృతం గమయామృతం మా కుర్విత్యేవైతదాహ మృత్యోర్మామృతం గమయేతి నాత్ర తిరోహితమివాస్తి । అథ యానీతరాణి స్తోత్రాణి తేష్వాత్మనేఽన్నాద్యమాగాయేత్తస్మాదు తేషు వరం వృణీత యం కామం కామయేత తం స ఎష ఎవంవిదుద్గాతాత్మనే వా యజమానాయ వా యం కామం కామయతే తమాగాయతి తద్ధైతల్లోకజిదేవ న హైవాలోక్యతాయా ఆశాస్తి య ఎవమేతత్సామ వేద ॥ ౨౮ ॥
ఎతాని తాని యజూంషి — ‘అసతో మా సద్గమయ’ ‘తమసో మా జ్యోతిర్గమయ’ ‘మృత్యోర్మామృతం గమయ’ ఇతి । మన్త్రాణామర్థస్తిరోహితో భవతీతి స్వయమేవ వ్యాచష్టే బ్రాహ్మణం మన్త్రార్థమ్ — సః మన్త్రః, యదాహ యదుక్తవాన్ ; కోఽసావర్థ ఇత్యుచ్యతే — ‘అసతో మా సద్గమయ’ ఇతి । మృత్యుర్వా అసత్ — స్వాభావికకర్మవిజ్ఞానే మృత్యురిత్యుచ్యేతే ; అసత్ అత్యన్తాధోభావహేతుత్వాత్ ; సత్ అమృతమ్ — సత్ శాస్త్రీయకర్మవిజ్ఞానే, అమరణహేతుత్వాదమృతమ్ । తస్మాదసతః అసత్కర్మణోఽజ్ఞానాచ్చ, మా మామ్ , సత్ శాస్త్రీయకర్మవిజ్ఞానే, గమయ, దేవభావసాధనాత్మభావమాపాదయేత్యర్థః । తత్ర వాక్యార్థమాహ — అమృతం మా కుర్విత్యేవైతదాహేతి । తథా తమసో మా జ్యోతిర్గమయేతి । మృత్యుర్వై తమః, సర్వం హ్యజ్ఞానమావరణాత్మకత్వాత్తమః, తదేవ చ మరణహేతుత్వాన్మృత్యుః । జ్యోతిరమృతం పూర్వోక్తవిపరీతం దైవం స్వరూపమ్ । ప్రకాశాత్మకత్వాజ్జ్ఞానం జ్యోతిః ; తదేవామృతమ్ అవినాశాత్మకత్వాత్ ; తస్మాత్తమసో మా జ్యోతిర్గమయేతి । పూర్వవన్మృత్యోర్మామృతం గమయేత్యాది ; అమృతం మా కుర్విత్యేవైతదాహ — దైవం ప్రాజాపత్యం ఫలభావమాపాదయేత్యర్థః । పూర్వో మన్త్రోఽసాధనస్వభావాత్సాధనభావమాపాదయేతి ; ద్వితీయస్తు సాధనభావాదప్యజ్ఞానరూపాత్సాధ్యభావమాపాదయేతి । మృత్యోర్మామృతం గమయేతి పూర్వయోరేవ మన్త్రయోః సముచ్చితోఽర్థస్తృతీయేన మన్త్రేణోచ్యత ఇతి ప్రసిద్ధార్థతైవ । నాత్ర తృతీయే మన్త్రే తిరోహితమన్తర్హితమివార్థరూపం పూర్వయోరివ మన్త్రయోరస్తి ; యథాశ్రుత ఎవార్థః ॥

వ్యాచిఖ్యాసితయజుషాం స్వరూపం దర్శయతి —

ఎతానీతి ।

మన్త్రార్థశబ్దేన పదార్థో వాక్యార్థస్తత్ఫలం చేతి త్రయముచ్యతే ।

లౌకికం తమో వ్యావర్తయతి —

సర్వం హీతి ।

పూర్వోక్తపదేన వ్యాఖ్యాతం తమో గృహ్యతే ।

వైపరీత్యే హేతుమాహ —

ప్రకాశాత్మకత్వాదితి ।

జ్ఞానం తేన సాధ్యమితి యావత్ । పదార్థోక్తిసమాప్తావితిశబ్దః ।

ఉత్తరవాక్యాభ్యాం వాక్యార్థస్తత్ఫలం చేతి ద్వయం క్రమేణోచ్యత ఇత్యాహ —

పూర్వవదితి ।

ఫలవాక్యమాదాయ పూర్వస్మాద్విశేషం దర్శయతి —

అమృతమితి ।

ప్రథమద్వితీయమన్త్రయోరర్థభేదాప్రతీతేః పునరుక్తిమాశఙ్క్యావాన్తరభేదమాహ —

పూర్వో మన్త్ర ఇతి ।

తథాఽపి తృతీయే మన్త్రే పునరుక్తిస్తదవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పూర్వయోరితి ।