బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యో వై స సంవత్సరః ప్రజాపతిః షోడశకలోఽయమేవ స యోఽయమేవంవిత్పురుషస్తస్య విత్తమేవ పఞ్చదశ కలా ఆత్మైవాస్య షోడశీ కలా స విత్తేనైవా చ పూర్యతేఽప చ క్షీయతే తదేతన్నభ్యం యదయమాత్మా ప్రధిర్విత్తం తస్మాద్యద్యపి సర్వజ్యానిం జీయత ఆత్మనా చేజ్జీవతి ప్రధినాగాదిత్యేవాహుః ॥ ౧౫ ॥
యో వై పరోక్షాభిహితః సంవత్సరః ప్రజాపతిః షోడశకలః, స నైవ అత్యన్తం పరోక్షో మన్తవ్యః, యస్మాదయమేవ స ప్రత్యక్ష ఉపలభ్యతే ; కోఽసావయమ్ ? యో యథోక్తం త్ర్యన్నాత్మకం ప్రజాపతిమాత్మభూతం వేత్తి స ఎవంవిత్పురుషః ; కేన సామాన్యేన ప్రజాపతిరితి తదుచ్యతే — తస్య ఎవంవిదః పురుషస్య గవాదివిత్తమేవ పఞ్చదశ కలాః, ఉపచయాపచయధర్మిత్వాత్ — విత్తసాధ్యం చ కర్మ ; తస్య కృత్స్నతాయై — ఆత్మైవ పిణ్డ ఎవ అస్య విదుషః షోడశీ కలా ధ్రువస్థానీయా ; స చన్ద్రవత్ విత్తేనైవ ఆపూర్యతే చ అపక్షీయతే చ ; తదేతత్ లోకే ప్రసిద్ధమ్ ; తదేతత్ నభ్యమ్ నాభ్యై హితం నభ్యమ్ నాభిం వా అర్హతీతి — కిం తత్ ? యదయం యోఽయమ్ ఆత్మా పిణ్డః ; ప్రధిః విత్తం పరివారస్థానీయం బాహ్యమ్ — చక్రస్యేవారనేమ్యాది । తస్మాత్ యద్యపి సర్వజ్యానిం సర్వస్వాపహరణం జీయతే హీయతే గ్లానిం ప్రాప్నోతి, ఆత్మనా చక్రనాభిస్థానీయేన చేత్ యది జీవతి, ప్రధినా బాహ్యేన పరివారేణ అయమ్ అగాత్ క్షీణోఽయమ్ — యథా చక్రమరనేమివిముక్తమ్ — ఎవమాహుః ; జీవంశ్చేదరనేమిస్థానీయేన విత్తేన పునరుపచీయత ఇత్యభిప్రాయః ॥

యత్పూర్వమాధిదైవికత్ర్యన్నాత్మకప్రజాపత్యుపాసనముక్తం తదహమస్మి ప్రజాపతిరిత్యహఙ్గ్రహేణ కర్తవ్యమిత్యాహ —

యో వా ఇతి ।

ప్రత్యక్షముపలభ్యమానం ప్రజాపతిం ప్రశ్నద్వారా ప్రకటయతి —

కోఽసావితి ।

తస్య ప్రజాపతిత్వమప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —

కేనేత్యాదినా ।

కలానాం జగద్విపరిణామహేతుత్వం కర్మేత్యుక్తం విత్తేఽపి కర్మహేతుత్వమస్తి తేన తత్ర కలాశబ్దప్రవృత్తిరుచితేత్యాహ —

విత్తేతి ।

యథా చన్ద్రమాః కలాభిః శుక్లకృష్ణపక్షయోరాపూర్యతేఽపక్షీయతే చ తథా స విద్వాన్విత్తేనైవోపచీయమానేనాఽఽపూర్యతేఽపచీయమానేన చాపక్షీయతే । ఎతచ్చ లోకప్రసిద్ధత్వాన్న ప్రతిపాదనసాపేక్షమిత్యాహ —

స చన్ద్రవదితి ।

ఆత్మైవ ధ్రువా కలేత్యుక్తం తదేవ రథచక్రదృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

తదేతదితి ।

నాభిః చక్రపిణ్డికా తత్స్థానీయం వా నభ్యం తదేవ ప్రశ్నద్వారా స్ఫోరయతి —

కిం తదితి ।

శరీరస్య చక్రపిణ్డికాస్థానీయత్వమయుక్తం పరివారాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ప్రధిరితి ।

శరీరస్య రథచక్రపిణ్డికాస్థానీయత్వే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —

జీవంశ్చేదితి ॥౧౫॥