బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃసప్తమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యో రేతసి తిష్ఠన్రేతసోఽన్తరో యం రేతో న వేద యస్య రేతః శరీరం యో రేతోఽన్తరో యమయత్యేష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతోఽదృష్టో ద్రష్టాశ్రుతః శ్రోతామతో మన్తావిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా నాన్యోఽతోఽస్తి శ్రోతా నాన్యోఽతోఽస్తి మన్తా నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతైష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతోఽతోఽన్యదార్తం తతో హోద్దాలక ఆరుణిరుపరరామ ॥ ౨౩ ॥
అథాధ్యాత్మమ్ — యః ప్రాణే ప్రాణవాయుసహితే ఘ్రాణే, యో వాచి, చక్షుషి, శ్రోత్రే, మనసి, త్వచి, విజ్ఞానే, బుద్ధౌ, రేతసి ప్రజననే । కస్మాత్పునః కారణాత్ పృథివ్యాదిదేవతా మహాభాగాః సత్యః మనుష్యాదివత్ ఆత్మని తిష్ఠన్తమ్ ఆత్మనో నియన్తారమన్తర్యామిణం న విదురిత్యత ఆహ — అదృష్టః న దృష్టో న విషయీభూతశ్చక్షుర్దర్శనస్య కస్యచిత్ , స్వయం తు చక్షుషి సన్నిహితత్వాత్ దృశిస్వరూప ఇతి ద్రష్టా । తథా అశ్రుతః శ్రోత్రగోచరత్వమనాపన్నః కస్యచిత్ , స్వయం తు అలుప్తశ్రవణశక్తిః సర్వశ్రోత్రేషు సన్నిహితత్వాత్ శ్రోతా । తథా అమతః మనస్సఙ్కల్పవిషయతామనాపన్నః ; దృష్టశ్రుతే ఎవ హి సర్వః సఙ్కల్పయతి ; అదృష్టత్వాత్ అశ్రుతత్వాదేవ అమతః ; అలుప్తమననశక్తిత్వాత్ సర్వమనఃసు సన్నిహితత్వాచ్చ మన్తా । తథా అవిజ్ఞాతః నిశ్చయగోచరతామనాపన్నః రూపాదివత్ సుఖాదివద్వా, స్వయం తు అలుప్తవిజ్ఞానశక్తిత్వాత్ తత్సన్నిధానాచ్చ విజ్ఞాతా । తత్ర యం పృథివీ న వేద యం సర్వాణి భూతాని న విదురితి చ అన్యే నియన్తవ్యా విజ్ఞాతారః అన్యో నియన్తా అన్తర్యామీతి ప్రాప్తమ్ ; తదన్యత్వాశఙ్కానివృత్త్యర్థముచ్యతే — నాన్యోఽతః — నాన్యః — అతః అస్మాత్ అన్తర్యామిణః నాన్యోఽస్తి ద్రష్టా ; తథా నాన్యోఽతోఽస్తి శ్రోతా ; నాన్యోఽతోఽస్తి మన్తా ; నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతా । యస్మాత్పరో నాస్తి ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా, యః అదృష్టో ద్రష్టా, అశ్రుతః శ్రోతా, అమతో మన్తా, అవిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా, అమృతః సర్వసంసారధర్మవర్జితః సర్వసంసారిణాం కర్మఫలవిభాగకర్తా — ఎష తే ఆత్మా అన్తర్యామ్యమృతః ; అస్మాదీశ్వరాదాత్మనోఽన్యత్ ఆర్తమ్ । తతో హోద్దాలక ఆరుణిరుపరరామ ॥

సర్వత్ర ప్రాణాదౌ తిష్ఠన్నన్తర్యామీ తవాఽఽత్మేతి సంబన్ధః । వాక్యాన్తరం ప్రశ్నపూర్వకముత్థాప్య వ్యాచష్టే —

కస్మాదిత్యాదినా ।

యథా మనసి తథా బుద్ధావపి సంనిధానాజ్జ్ఞాతృతేతి యావత్ । తత్రేతి పూర్వసన్దర్భోక్తిః । అన్వయముపలక్షయితుమతో నాన్య ఇత్యుక్తమ్ ।

పదార్థాన్వ్యాకరోతి —

అత ఇతి ।

అన్యో ద్రష్టా నాస్తీతి సంబన్ధః ।

ఎష త ఇత్యాదివాక్యస్యార్థమాహ —

యస్మాదిత్యాదినా ॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥౨౧॥౨౨॥౨౩॥