तत्तेज ऐक्षतेत्यादौ यथाश्रुतमर्थं गृहीत्वा चोदयति –

नन्विति ।

प्राणिषु हिंसाप्रतिषेधवदनुग्रहविधानवच्च तेजःप्रभृतिषु तदभावात्तेष्वीक्षणकार्यदृष्टिवदेतेषु तद्दृष्ट्यभावाच्च नैतेष्वीक्षणं प्रामाणिकं तथा च प्रकृतं प्रमत्तगीतमित्यर्थः ।

तेषां गौणमीक्षितृत्वमुपेत्य परिहरति –

नैष दोष इति ।

सतोऽपि गौणमीक्षणमुपचारप्राये पाठादिति शङ्कते –

नन्विति ।

सन्निधेः शब्दस्य बलीयस्त्वमुपेत्य परिहरति –

न सदीक्षणस्येति ।

तुल्यं तेजःप्रभृतिष्वपि शब्दगम्यत्वमीक्षणस्येति चेन्नेत्याह –

तेजःप्रभृतीनां त्विति ।

विमतमीक्षितृ न भवत्यचेतनत्वात्कुम्भवदित्यनुमानात्तेजोमुखे जगतीक्षणासम्भवात्तत्र श्रुतं तदौपचारिकमुचितमित्यर्थः ।

साङ्ख्योऽनुमानावष्टम्भेन शङ्कते –

नन्विति ।

अचेतनस्य कथमीक्षणमित्याशङ्क्याऽऽह –

अत इति ।

अनुमातुं कल्पयितुमिति यावत् ।

कथमचेतने चेतनवदुपचारस्तत्राऽऽह –

दृष्टश्चेति ।

आत्मशब्दावष्टम्भेन परिहरति –

नेत्यादिना ।

आत्मोपदेशोऽपि प्रधाने ग्राणी भविष्यतीति शङ्कते –

आत्मोपदेशोऽपीति ।

तामेव शङ्कां दृष्टान्तद्वारा विवृणोति –

यथेति ।

इदं परिहरन्नस्मिन्नात्मोपदेशो गौणो न भवति तन्निष्टस्य मोक्षोपदेशादित्युत्तरमाह –

नेत्यादिना ।

मोक्षोपदेशोऽप्युपचरितो भविष्यतीति शङ्कते –

सोऽपीति ।

शङ्कामेव विवृणोति –

प्रधानात्मेति ।

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानोपदेशमाश्रित्य परिहरति –

न येनेति ।

उक्तमेव विवृणोति –

सत्येकस्मिन्निति ।

सतोऽन्यस्य ज्ञातव्यस्याप्रामाणिकत्वाच्च सतो ज्ञाने सर्वज्ञानोपदेशो युक्तिमानित्याह –

न चेति ।

सम्प्रति [साङ्ख्यै]हि प्रधानज्ञाने तद्विकारस्य तदभिन्नस्य ज्ञानं तस्य च पुरुषार्थत्वात्तज्ज्ञाने पुरुषाणामपि ज्ञानमुपचर्यते । तस्मादेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानोपदेशान्न मोक्षोपदेशमुख्यत्वसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह –

सर्वस्य चेति ।

कथमुपनिषदारम्भो वृथेत्युच्यते पुमर्थसाधनज्ञानार्थत्वादित्याशङ्क्याऽऽह –

पुरुषार्थेति ।

तस्यानुमानवादिनः साङ्ख्यस्य मते मुक्तिहेतोर्ज्ञानस्य जडाजडयोरैक्यानुपपत्तिरित्यादिना तर्केणैव सिद्धत्वादुपनिषदारम्भो वृथैवेत्यर्थः ।

श्रुतेर्मुख्यार्थत्वे बाधकाभावात्तत्परित्यागायोगादीक्षत्यधिकरणन्यायेन प्रधानवादासिद्धिरिति परमतनिरसनमुपसंहरति –

तस्मादिति ।

प्रधानवादासम्भवे परिशेषायातं स्वमतं निगमयति –

अत इति ॥४॥