चतुर्ष्वपि पर्यायेषु त्वमर्थानुवादेन तस्य तदर्थत्वं विधेयमिति स्वाभिप्रायेण प्रजापतिवाक्यं व्याख्यातं सम्प्रति स्वयूथ्यमतमुत्थापयति –

य एष इति ।

प्रथमपर्यायस्य च्छायात्माविषयत्ववद्द्वितीयतृतीयपर्याययोरपि विज्ञानात्मविषयत्वमित्याह –

स्वप्नेति ।

अन्य एव परस्मादुक्त इति सम्बन्धः ।

चतुर्थपर्यायवत्पर्यायत्रयेऽपिपरमात्मैव कस्मान्नोच्यते तत्राऽऽह –

न पर इति ।

अपहतपाप्मत्त्वादेरवस्थावत्त्वस्य च मिथो विरोधो हेत्वर्थः ।

नन्वन्तिमे पर्याये परस्योपदेशो युज्यते तज्ज्ञानस्य मुत्तिफलत्वात्किमिति पूर्वेषु पर्यायेषु च्छायादयो निर्दिश्यन्ते तत्फलाभावादत आह –

छायाद्यात्मनां चेति ।

तत्र प्रथमं छायात्मोपदेशस्य प्रयोजनमाह –

आदावेवेति ।

परस्यातिसूक्ष्मत्वेन दुर्विज्ञेयत्वात्तस्मिन्नेवाऽऽदावुच्यमाने सति तस्यापि सूक्ष्मस्य श्रवणेऽपि श्रोतुरनात्मनिष्ठस्य किल व्यामोहः स्यात्स मा भूदिति पृथक्छायात्मोपदेशः कृत इति सम्बन्धः ।

स्वप्नसुषुप्तयोर्विज्ञानात्मोपदेशस्य प्रयोजनं दर्शयन्नुक्तमर्थं दृष्टान्तेन स्पष्टयति –

यथेत्यादिना ।

इतिशब्दस्तिङा सम्बध्यते ।

पर्यायान्तरस्य तात्पर्यमाह –

चतुर्थे त्विति ।

मरणधर्मकाद्देहात्पृथग्भूत्वा ज्योतिःस्वरूपमशरीरत्वंप्राप्तो यद्यपि चतुर्थे पर्याये कथ्यते तथाऽपि कथमसौ परमात्मा स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –

यस्मिन्निति ।

स सम्प्रसादो यो विद्वान्कर्तृत्वेन विवक्षितः ।

किमिदं व्याख्यानं शब्दानुसारि किं वाऽर्थानुसारीति विकल्प्याऽद्यमङ्गीकरोति –

सत्यमिति ।

द्वितीयं दूषयति –

नत्विति ।

असम्भवमेवाऽऽकाङ्क्षाद्वारा स्फुटयति –

कथमित्यादिना ।

यद्याद्ये पर्याये छायात्मोपदिश्येत तर्हीन्द्रविरोचनयोः सम्यग्दर्शित्वाद्विपरीतग्रहापोहार्थं प्रजापतेरायासो वृथा स्यात् । तेन नेदं याख्यानमर्थानुसारीत्यर्थः ।

इतश्च नाऽऽद्ये पर्यायेछायात्मोपदेशोऽस्तीत्याह –

किंचेति ।

प्रजापतिनोपदिष्टस्यापि च्छायात्मनो ग्रहणं न मृष्यतीत्याशङ्क्य हेत्वन्तरं स्पष्टयति –

यदीति ।

तेन च्छायात्मग्रहणापनयकारणावचनेनेति यावत् । तेन प्रजापतिनेत्येकस्तच्छब्दो योज्यः ।

इतश्च प्रथमे पर्याये द्रष्टुरेवोपदेशोनच्छायापुरुषस्येत्याह –

किंचान्यदिति ।

एतच्छब्देन सन्निहितावलम्बिना छायात्मानमनुकृष्य स्वप्ने द्रष्टुरुपदेशे प्रजापतेर्मृषावादित्वं प्रसज्येत तथा च प्रथमेऽपि पर्याये द्रष्टैवोपदिष्ट इत्यर्थः ।

स्वप्नावस्थाविशिष्टस्य स्थानान्तरेबाध्यत्वान्न तत्र द्रष्टुरुपदेशोऽस्तीति शङ्कते –

स्वप्न इति ।

अनुभवानुसारेणोत्तरमाह –

नेत्यादिना ।

किंच प्रकाशकारणानामुपरमे यः प्रकाशः स नैसर्गिक इति न्यायेन प्रतीचः स्वयंज्योतिष्ट्वं बृहदारण्यके स्वाप्नावस्थामाश्रित्योक्तं ततश्च तत्र द्रष्टुरुपदेशः सिद्ध्यतीत्याह –

न चेति ।

सूर्यादीनामुपरमे यः प्रकाशो दृश्यमानः स नैसर्गिक इत्ययुक्तं स्वप्नेऽप्यन्तःकरणस्य सत्त्वादित्याशङ्क्यऽऽह –

यद्यपीति ।

करणत्वाभावे हेतुं पृच्छति –

किं तर्हीति ।

नीलपीतादिजाग्रद्वासनाभिर्विवर्तमाना साक्षिणो वेद्यतामापद्यते । तथा च पटचित्रवद्विचित्रवासनामयचेतसः साक्षिगम्यत्वान्न स्वनोपलब्धौ करणं भवतीति तद्द्रष्टुः स्वयंज्योतिष्ट्वं न्यायसिद्धमित्याह –

पटेति ।

प्रासङ्गिकं हित्वा द्रष्टैवोपदिष्टः स्वप्नावस्थायामित्यत्र हेत्वन्तरमाह –

किञ्चेति ।

तथा च जाग्रदवस्थायामिव स्वप्नेऽपि द्रष्टैवोपदिष्ट इति शेषः ।

इतश्च द्रष्टुरेवोपदेशः स्वप्नदशायामित्याह –

प्राप्ताविति ।

न केवलमुक्तसौषुप्तो निषेधो निषेध्यप्राप्तिसापेक्षत्वादवस्थाद्वये द्रष्टुरुपदेशमाकाङ्क्षति किं तु तुरीयगतो निषेधोऽपि निषेध्यमाकाङ्क्षन्नवस्थाद्वये द्रष्टुरुपदेशमाकाङ्क्षतीत्याह –

तथेति ।

निषेधस्य प्राप्तिसापेक्षत्वात्प्रकृतस्यैव द्रष्टुरविद्यानिदाने सशरीरत्वे तन्निमित्तयोः स्थानद्वयगतयोर्न प्रियाप्रिययोरपहतिरस्तीति न ह वै सशरीरस्येत्यादिनोक्तं सशरीरत्वे प्राप्तयोः प्रियाप्रिययोस्तस्यैवावस्थात्रयातीतस्य सत्यां विद्यायामशरीरमित्यादिना प्रतिषेधो युक्त इति योजना ।

स्वप्ने द्रष्टुरुपदेशे हेत्वन्तरमाह –

एकश्चेति ।

चतुर्थपर्यायस्यसौषुप्तादर्थान्तरविषयत्वमुक्तमनुभाष्य दूषयति –

यच्चोक्तमित्यादिना ।

तदेव व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति –

यदीति ।

अधिकरणाधेयभावेन भेदः सत्यो नास्तीत्यत्र हेत्वन्तरमाह –

किंचान्यदिति ।

जीवपरयोर्भेदस्य षष्ठप्रपाठकविरोधवत्सप्तमप्रपाठकविरोधोऽपि स्यादित्याह –

तथेति ।

बृहदारण्यकश्रुत्यालोचनायामपि जीवेश्वरभेदो न सम्भवतीत्याह –

नान्य इति ।

इतश्च जीवपरयोरभेदो नास्तीत्याह –

सर्वश्रुतिष्विति ।

श्रौतमर्थमुपसम्हरति –

तस्मादिति ।