आत्मैक्ये परस्यैव संसारित्वं सर्वदेहेषु स्यादिति चेन्नेत्याह –
न चेति ।
आरोपितसंसारित्वं वस्तुतो नाऽऽत्मन्यस्तीत्येतद्दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
न हीति ।
मिथ्या च तदज्ञानं चेति मिथ्याज्ञानं तेनाध्यस्तान्यविद्यमानान्येव विद्यमानवत्प्रतीतिमापादितानीति यावत् ।
न ह वै सशरीरस्येत्यादि वदता वास्तवत्वं शरीरसम्बन्धस्य विवक्षितमिति शङ्कामुक्तन्यायातिदेशेन निरस्यति –
एतेनेति ।
आत्मनि संसारस्य प्रसक्तिर्नेति यावत् । यावदध्यासभावित्वं प्रियाप्रिययोरपहत्यभावो न वास्तवत्वं शरीरसम्बन्धस्यैव प्रियाप्रियमूलस्य दुर्निरूपत्वादित्यर्थः । स्वप्नद्रष्टा खल्वप्रियवेत्तेव भवति नत्वप्रियवेत्तैवेति यत्पूर्वत्र स्थितं तत्सिद्धम् ।
लाभान्तरमाह –
एवं चेति ।
प्रजापतेर्वचनं सत्यं भवेदिति सम्बन्धः ।
अपौरुषेय्यां श्रुतौ कुतः प्रजापतेर्वचनं सावकाशमित्याशङ्क्याऽऽह –
यदिवेति ।
सुखादयः साश्रया गुणत्वाद्रूपादिवदित्यनुमानात्तदाश्रयः परिशेषादात्मा भविष्यतीति वैशेषिकादितर्कविरोधादसत्यं श्रुतेर्वचनमित्याशङ्क्याऽऽह –
न चेति ।
सुखादीनामुपाधिधर्मत्वेन सिद्धसाध्यत्वान्नास्ति श्रौतवचसो बाधकमित्यर्थः ।
प्रत्यक्षमिति शङ्कते –
नन्विति ।
तस्याऽऽभासत्वान्न बाधकत्वमिति परिहरति –
नेत्यादिना ।
दृष्टान्तोऽपि सम्प्रतिपन्नो न भवतीति शङ्कते –
सर्वमिति ।
जरादेः सत्यवचनं त्वदीयमेवमस्त्येवेत्यङ्गीकरोति –
अस्त्येवेति ।
अङ्गीकारे हेतुमाह –
दुरवगममिति ।
अधिकारिणः प्रमितिजनको वेद इति न्यायात्तादृशानामनधिकारिणां दुर्ज्ञानमात्मतत्त्वम् । अतोऽस्त्येव जरादिसत्यत्ववचनं न तावता वस्तुक्षतिरित्यर्थः ।
दुरवगमत्वे लिङ्गमाह –
येनेति ।
अत्रेत्यात्मतत्वोक्तिः ।
तस्य दुर्ज्ञानत्वे लिङ्गान्तरमाह –
तथेति ।
वैनाशिकभ्रान्तिरप्यात्मनो दुर्ज्ञानत्वं गमयतीत्याह –
तथेन्द्रस्येति ।
साङ्ख्यभ्रान्तिरपि दुर्ज्ञानत्वमात्मनो ज्ञापयतीत्याह –
तथा साङ्ख्या इति ।
तार्किकभ्रान्तिरपि तस्य दुर्ग्रहत्वे गमिकेत्याह –
तथाऽन्य इति ।
बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मभावना न वाऽऽत्मगुणाः ।
मीमांसकभ्रान्तिस्तस्य दुर्ग्रहत्वे गमिकेत्याह –
तथाऽन्य इति ।
यदा परीक्षकाणामपीदृशी भ्रान्तिरात्मनो दुरवगमत्वं गमयति तदा विचारविधुराणां लौकिकानां भ्रान्तिस्तत्रप्रमाणयितव्येत्याह –
किमन्य इति ।
अन्ये बम्भ्रमतीति किं वक्तव्यमिति सम्बन्धः ।
यदि लौकिकानां परीक्षकाणां चेदमात्मतत्त्वं दुर्ज्ञानं प्रतिज्ञायते केषां तर्हीदं सुज्ञानमित्याशङ्क्याऽऽह –
तस्मादिति ।
एषणास्विवाऽऽत्मतत्त्वेऽपि तेषामौदासीन्यं वारयति –
अनन्यशरणैरिति ।
तेषां कुटीचकादिभावं व्यासेधति –
परमहंसेति ।
कर्मनिष्ठानामाश्रमानतीत्य नैष्कर्म्यप्राधान्येन वर्तमानत्वं दर्शयति –
अत्याश्रमिभिरिति ।
अनन्यशरणैरित्युक्तं व्यनक्ति –
वेदान्तेति ।
पूज्यतमैरिति नित्यानुवादः ।
तेषामात्मवेदनोपायं प्राक्तनमुपदिशति –
प्राजापत्यं चेति ।
स्थानत्रयं तुरीयं चेत्येतद्विषयं प्रकरणचतुष्टयम् ।
यथोक्ताधिकारिणामेवाऽऽत्मवेदनमित्य त्रलिङ्गान्तरमाह –
तथेति ।
अशरीरमित्यादिवाक्यव्याख्यानोपसंहारार्थमितिपदम् ॥१॥