ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿಂದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾನಘ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಮ್ ॥ ೩ ॥
ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ದ್ವಿವಿಧಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾ ನಿಷ್ಠಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಅನುಷ್ಠೇಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾಸಾಮ್ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ವೇದಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವತಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ಹೇ ಅನಘ ಅಪಾಪ । ತತ್ರ ಕಾ ಸಾ ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಾಹ — ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗಃ ತೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿಷಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಶ್ರಮಾದೇವ ಕೃತಸಂನ್ಯಾಸಾನಾಂ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಅವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ತೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಚ ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಏಕಸ್ಮೈ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಭಗವತಾ ಇಷ್ಟಮ್ ಉಕ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಗೀತಾಸು ವೇದೇಷು ಚೋಕ್ತಮ್ , ಕಥಮಿಹ ಅರ್ಜುನಾಯ ಉಪಸನ್ನಾಯ ಪ್ರಿಯಾಯ ವಿಶಿಷ್ಟಭಿನ್ನಪುರುಷಕರ್ತೃಕೇ ಏವ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ? ಯದಿ ಪುನಃ ‘ಅರ್ಜುನಃ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವಾನುಷ್ಠಾಸ್ಯತಿ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ’ ಮತಂ ಭಗವತಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾ ರಾಗದ್ವೇಷವಾನ್ ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತೋ ಭಗವಾನ್ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಯಾಪಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿಂದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾನಘ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಮ್ ॥ ೩ ॥
ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ದ್ವಿವಿಧಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾ ನಿಷ್ಠಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಅನುಷ್ಠೇಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾಸಾಮ್ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ವೇದಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವತಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ಹೇ ಅನಘ ಅಪಾಪ । ತತ್ರ ಕಾ ಸಾ ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಾಹ — ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗಃ ತೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿಷಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಶ್ರಮಾದೇವ ಕೃತಸಂನ್ಯಾಸಾನಾಂ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಅವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ತೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಚ ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಏಕಸ್ಮೈ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಭಗವತಾ ಇಷ್ಟಮ್ ಉಕ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಗೀತಾಸು ವೇದೇಷು ಚೋಕ್ತಮ್ , ಕಥಮಿಹ ಅರ್ಜುನಾಯ ಉಪಸನ್ನಾಯ ಪ್ರಿಯಾಯ ವಿಶಿಷ್ಟಭಿನ್ನಪುರುಷಕರ್ತೃಕೇ ಏವ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ? ಯದಿ ಪುನಃ ‘ಅರ್ಜುನಃ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವಾನುಷ್ಠಾಸ್ಯತಿ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ’ ಮತಂ ಭಗವತಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾ ರಾಗದ್ವೇಷವಾನ್ ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತೋ ಭಗವಾನ್ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಯಾಪಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ॥

ಯೇಯಂ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ರ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಃ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮನುಷ್ಠಾತುಮಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ। ತೇಷಾಂ ದ್ವಿಧಾ ಸ್ಥಿತಿರ್ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತೇತಿ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ಯೋಜಯತಿ -

ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ।

ಸ್ಥಿತಿಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -

ಅನುಷ್ಠೇಯೇತಿ।

ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರವಚನಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಪ್ರವಕ್ತಾರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -

ಸರ್ಗಾದಾವಿತಿ।

ಪ್ರವಚನಸ್ಯಾಯಥಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -

ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇತಿ।

ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವದುಪದೇಶಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ -

ಅನಘೇತಿ।

ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥೇ ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮೀ । ಜ್ಞಾನಂ - ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯಂ ತದೇವ ಯೋಗಶಬ್ದಿತಂ, ಯುಜ್ಯತೇಽನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇನ । ನಿಷ್ಠೇತ್ಯನುವರ್ತತೇ।

ಉಕ್ತಜ್ಞಾನೋಪಾಯಮುಪದಿದಿಕ್ಷುಃ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -

ಆತ್ಮೇತಿ।

ತೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇತಿ।

ತೇಷಾಂ ಜಪಾದಿಪಾರವಶ್ಯೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಪರಾಙ್ಮುಖತ್ವಂ ಪರಾಕರೋತಿ -

ವೇದಾಂತೇತಿ।

ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವತಾಂ ಮುಖ್ಯಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವೇನ ಫಲಾವಸ್ಥತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಪರಮಹಂಸೇತಿ।

ಕರ್ಮ - ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ತದೇವ ಯುಜ್ಯತೇ ತೇನಾಭ್ಯುದಯೇನೇತಿ ಯೋಗಸ್ಥೇನ ನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಪ್ರೋಕ್ತೇತ್ಯನುಷಂಗಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ -

ಕರ್ಮೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏವಂ ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -

ಯದಿ ಚೇತಿ।

ಇಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಉಕ್ತಮಿತಿ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಮೂಲವಿಕಲತಯಾ ವಿಭ್ರಮತ್ಚಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ವೇದೇಷ್ವಿತಿ।

ತಸ್ಯಾಶಿಷ್ಯತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಕಥನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಉಪಸನ್ನಾಯೇತಿ।

ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಔದಾಸೀನ್ಯಾದನ್ಯಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಪ್ರಿಯಾಯೇತಿ।

ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭಿನ್ನಪುರುಷಕರ್ತೃಕಂ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ, ತೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಭಗವದಭೀಷ್ಟಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ।

ನನ್ವರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಾರಿತ್ವಾದ್ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಶ್ರವಣಾನಂತರಮುಭಯನಿರ್ದೇಶಾನುಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ತು ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಗವತೋ ಮತಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾರ್ಜುನೇಽನುರಾಗಾತಿರೇಕಾದಿತರೇಷು ಚ ತದಭಾವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ।

ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತತ್ವಮ್ - ಅನಾಪ್ತತ್ವಮ್ ।ನ ಚ ಭಗವತೋ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವೇನಾಪ್ತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್, ’ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -

ತಚ್ಚೇತಿ।

ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಸ್ಯ ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ।

॥೩॥