శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
శ్రీభగవానువాచ —
లోకేఽస్మిన్ద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయానఘ
జ్ఞానయోగేన సాఙ్‍ఖ్యానాం కర్మయోగేన యోగినామ్ ॥ ౩ ॥
లోకే అస్మిన్ శాస్త్రార్థానుష్ఠానాధికృతానాం త్రైవర్ణికానాం ద్వివిధా ద్విప్రకారా నిష్ఠా స్థితిః అనుష్ఠేయతాత్పర్యం పురా పూర్వం సర్గాదౌ ప్రజాః సృష్ట్వా తాసామ్ అభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రాప్తిసాధనం వేదార్థసమ్ప్రదాయమావిష్కుర్వతా ప్రోక్తా మయా సర్వజ్ఞేన ఈశ్వరేణ హే అనఘ అపాపతత్ర కా సా ద్వివిధా నిష్ఠా ఇత్యాహతత్ర జ్ఞానయోగేన జ్ఞానమేవ యోగః తేన సాఙ్ఖ్యానామ్ ఆత్మానాత్మవిషయవివేకవిజ్ఞానవతాం బ్రహ్మచర్యాశ్రమాదేవ కృతసంన్యాసానాం వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థానాం పరమహంసపరివ్రాజకానాం బ్రహ్మణ్యేవ అవస్థితానాం నిష్ఠా ప్రోక్తాకర్మయోగేన కర్మైవ యోగః కర్మయోగః తేన కర్మయోగేన యోగినాం కర్మిణాం నిష్ఠా ప్రోక్తా ఇత్యర్థఃయది ఎకేన పురుషేణ ఎకస్మై పురుషార్థాయ జ్ఞానం కర్మ సముచ్చిత్య అనుష్ఠేయం భగవతా ఇష్టమ్ ఉక్తం వక్ష్యమాణం వా గీతాసు వేదేషు చోక్తమ్ , కథమిహ అర్జునాయ ఉపసన్నాయ ప్రియాయ విశిష్టభిన్నపురుషకర్తృకే ఎవ జ్ఞానకర్మనిష్ఠే బ్రూయాత్ ? యది పునఃఅర్జునః జ్ఞానం కర్మ ద్వయం శ్రుత్వా స్వయమేవానుష్ఠాస్యతి అన్యేషాం తు భిన్నపురుషానుష్ఠేయతాం వక్ష్యామి ఇతిమతం భగవతః కల్ప్యేత, తదా రాగద్వేషవాన్ అప్రమాణభూతో భగవాన్ కల్పితః స్యాత్తచ్చాయుక్తమ్తస్మాత్ కయాపి యుక్త్యా సముచ్చయో జ్ఞానకర్మణోః
శ్రీభగవానువాచ —
లోకేఽస్మిన్ద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయానఘ
జ్ఞానయోగేన సాఙ్‍ఖ్యానాం కర్మయోగేన యోగినామ్ ॥ ౩ ॥
లోకే అస్మిన్ శాస్త్రార్థానుష్ఠానాధికృతానాం త్రైవర్ణికానాం ద్వివిధా ద్విప్రకారా నిష్ఠా స్థితిః అనుష్ఠేయతాత్పర్యం పురా పూర్వం సర్గాదౌ ప్రజాః సృష్ట్వా తాసామ్ అభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రాప్తిసాధనం వేదార్థసమ్ప్రదాయమావిష్కుర్వతా ప్రోక్తా మయా సర్వజ్ఞేన ఈశ్వరేణ హే అనఘ అపాపతత్ర కా సా ద్వివిధా నిష్ఠా ఇత్యాహతత్ర జ్ఞానయోగేన జ్ఞానమేవ యోగః తేన సాఙ్ఖ్యానామ్ ఆత్మానాత్మవిషయవివేకవిజ్ఞానవతాం బ్రహ్మచర్యాశ్రమాదేవ కృతసంన్యాసానాం వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థానాం పరమహంసపరివ్రాజకానాం బ్రహ్మణ్యేవ అవస్థితానాం నిష్ఠా ప్రోక్తాకర్మయోగేన కర్మైవ యోగః కర్మయోగః తేన కర్మయోగేన యోగినాం కర్మిణాం నిష్ఠా ప్రోక్తా ఇత్యర్థఃయది ఎకేన పురుషేణ ఎకస్మై పురుషార్థాయ జ్ఞానం కర్మ సముచ్చిత్య అనుష్ఠేయం భగవతా ఇష్టమ్ ఉక్తం వక్ష్యమాణం వా గీతాసు వేదేషు చోక్తమ్ , కథమిహ అర్జునాయ ఉపసన్నాయ ప్రియాయ విశిష్టభిన్నపురుషకర్తృకే ఎవ జ్ఞానకర్మనిష్ఠే బ్రూయాత్ ? యది పునఃఅర్జునః జ్ఞానం కర్మ ద్వయం శ్రుత్వా స్వయమేవానుష్ఠాస్యతి అన్యేషాం తు భిన్నపురుషానుష్ఠేయతాం వక్ష్యామి ఇతిమతం భగవతః కల్ప్యేత, తదా రాగద్వేషవాన్ అప్రమాణభూతో భగవాన్ కల్పితః స్యాత్తచ్చాయుక్తమ్తస్మాత్ కయాపి యుక్త్యా సముచ్చయో జ్ఞానకర్మణోః

యేయం వ్యవహారభూమిరుపలభ్యతే, తత్ర త్రైవర్ణికాః జ్ఞానం కర్మ వా శాస్త్రీయమనుష్ఠాతుమధిక్రియన్తే। తేషాం ద్విధా స్థితిర్మయా ప్రోక్తేతి పూర్వార్ధం యోజయతి -

లోకేఽస్మిన్నితి।

స్థితిమేవ వ్యాకరోతి -

అనుష్ఠేయేతి।

పూర్వం ప్రవచనప్రసఙ్గం ప్రదర్శయన్ ప్రవక్తారం విశినష్టి -

సర్గాదావితి।

ప్రవచనస్యాయథార్థత్వశఙ్కాం వారయతి -

సర్వజ్ఞేనేతి।

అర్జునస్య భగవదుపదేశయోగ్యత్వం సూచయతి -

అనఘేతి।

నిర్ధారణార్థే తత్రేతి సప్తమీ । జ్ఞానం - పరమార్థవస్తువిషయం తదేవ యోగశబ్దితం, యుజ్యతేఽనేన బ్రహ్మణేతి వ్యుత్పత్తేస్తేన । నిష్ఠేత్యనువర్తతే।

ఉక్తజ్ఞానోపాయముపదిదిక్షుః సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థమాహ -

ఆత్మేతి।

తేషామేవ కర్మనిష్ఠత్వం వ్యావర్తయతి -

బ్రహ్మచర్యేతి।

తేషాం జపాదిపారవశ్యేన శ్రవణాదిపరాఙ్ముఖత్వం పరాకరోతి -

వేదాన్తేతి।

ఉక్తవిశేషణవతాం ముఖ్యసంన్యాసిత్వేన ఫలావస్థత్వం దర్శయతి -

పరమహంసేతి।

కర్మ - వర్ణాశ్రమవిహితం ధర్మాఖ్యం తదేవ యుజ్యతే తేనాభ్యుదయేనేతి యోగస్థేన నిష్ఠా కర్మిణాం ప్రోక్తేత్యనుషఙ్గం దర్శయన్నాహ -

కర్మైవేత్యాదినా ।

ఎవం ప్రతివచనవాక్యస్థాన్యక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ తస్యైవ తాత్పర్యార్థం కథయతి -

యది చేతి।

ఇష్టస్యాపి దుర్బోధత్వమాశఙ్క్యాహ -

ఉక్తమితి।

జ్ఞానస్యాపి మూలవికలతయా విభ్రమత్చమాశఙ్క్యాహ -

వేదేష్వితి।

తస్యాశిష్యత్వబుద్ధ్యా అన్యథాకథనమిత్యాశఙ్క్యాహ -

ఉపసన్నాయేతి।

తథాపి తస్మిన్ ఔదాసీన్యాదన్యథోక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -

ప్రియాయేతి।

బ్రవీతి చ భిన్నపురుషకర్తృకం నిష్ఠాద్వయం, తేన సముచ్చయో భగవదభీష్టః శాస్త్రార్థో న భవతీతి శేషః।

నన్వర్జునస్య ప్రేక్షాపూర్వకారిత్వాద్ జ్ఞానకర్మశ్రవణానన్తరముభయనిర్దేశానుఉపపత్త్యా సముచ్చయానుష్ఠానం సమ్పత్స్యతే, తద్వ్యతిరిక్తానాం తు జ్ఞానకర్మణోర్భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వం శ్రుత్వా ప్రత్యేకం తదనుష్ఠానం భవిష్యతీతి భగవతో మతం కల్ప్యతే, తస్యార్జునేఽనురాగాతిరేకాదితరేషు చ తదభావాదితి తత్రాహ -

యది పునరితి।

అప్రమాణభూతత్వమ్ - అనాప్తత్వమ్ ।న చ భగవతో రాగాదిమత్త్వేనాప్తత్వం యుక్తమ్, ’సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తమ్’ ఇత్యాదివిరోధాదిత్యాహ -

తచ్చేతి।

నిష్ఠాద్వయస్య భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వనిర్దేశఫలముపసంహరతి -

తస్మాదితి।

॥౩॥