శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
హి కశ్చిత్క్షణమపి జాతు తిష్ఠత్యకర్మకృత్
కార్యతే హ్యవశః కర్మ సర్వః ప్రకృతిజైర్గుణైః ॥ ౫ ॥
హి యస్మాత్ క్షణమపి కాలం జాతు కదాచిత్ కశ్చిత్ తిష్ఠతి అకర్మకృత్ సన్కస్మాత్ ? కార్యతే ప్రవర్త్యతే హి యస్మాత్ అవశ ఎవ అస్వతన్త్ర ఎవ కర్మ సర్వః ప్రాణీ ప్రకృతిజైః ప్రకృతితో జాతైః సత్త్వరజస్తమోభిః గుణైఃఅజ్ఞ ఇతి వాక్యశేషః, యతో వక్ష్యతి గుణైర్యో విచాల్యతే’ (భ. గీ. ౧౪ । ౨౩) ఇతిసాఙ్‍ఖ్యానాం పృథక్కరణాత్ అజ్ఞానామేవ హి కర్మయోగః, జ్ఞానినామ్జ్ఞానినాం తు గుణైరచాల్యమానానాం స్వతశ్చలనాభావాత్ కర్మయోగో నోపపద్యతేతథా వ్యాఖ్యాతమ్ వేదావినాశినమ్’ (భ. గీ. ౨ । ౨౧) ఇత్యత్ర ॥ ౫ ॥
హి కశ్చిత్క్షణమపి జాతు తిష్ఠత్యకర్మకృత్
కార్యతే హ్యవశః కర్మ సర్వః ప్రకృతిజైర్గుణైః ॥ ౫ ॥
హి యస్మాత్ క్షణమపి కాలం జాతు కదాచిత్ కశ్చిత్ తిష్ఠతి అకర్మకృత్ సన్కస్మాత్ ? కార్యతే ప్రవర్త్యతే హి యస్మాత్ అవశ ఎవ అస్వతన్త్ర ఎవ కర్మ సర్వః ప్రాణీ ప్రకృతిజైః ప్రకృతితో జాతైః సత్త్వరజస్తమోభిః గుణైఃఅజ్ఞ ఇతి వాక్యశేషః, యతో వక్ష్యతి గుణైర్యో విచాల్యతే’ (భ. గీ. ౧౪ । ౨౩) ఇతిసాఙ్‍ఖ్యానాం పృథక్కరణాత్ అజ్ఞానామేవ హి కర్మయోగః, జ్ఞానినామ్జ్ఞానినాం తు గుణైరచాల్యమానానాం స్వతశ్చలనాభావాత్ కర్మయోగో నోపపద్యతేతథా వ్యాఖ్యాతమ్ వేదావినాశినమ్’ (భ. గీ. ౨ । ౨౧) ఇత్యత్ర ॥ ౫ ॥

కదాచిత్ - క్షణమాత్రమపి, న కశ్చిదకర్మకృత్ తిష్ఠతీత్యత్ర హేతుత్వేనోత్తరార్ధం వ్యాచష్టే -

కస్మాదితి ।

సర్వశబ్దాద్ జ్ఞానవానపి గుణైరవశః సన్ కర్మ కార్యతే । తతశ్చ జ్ఞానవతః సంన్యాసవచనమనవకాశం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -

అజ్ఞ ఇతీతి ।

తమేవ వాక్యశేషం వాక్యశేషావష్టమ్భేన స్పష్టయతి -

యత ఇతి ।

ఆత్మజ్ఞానవతో గుణైరవిచాల్యతయా  గుణాతీతత్వవచనాదజ్ఞస్యైవ సత్త్వాదిగుణైరిచ్ఛాభేదేన కార్యకరణసఙ్ఘాతం ప్రవర్తయితుమశక్తస్య అజితకార్యకరణసఙ్ఘాతస్య క్రియాసు ప్రవర్తమానత్వమిత్యర్థః ।

జ్ఞానయోగేనేత్యాదినా ఉక్తన్యాయాచ్చ వాక్యశేషోపపత్తిరిత్యాహ -

సాఙ్ఖ్యానామితి ।

జ్ఞానినాం గుణప్రయుక్తచలనాభావేఽపి స్వాభావికచలనబలాత్ కర్మయోగో భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాహ -

జ్ఞానినాం త్వితి ।

ప్రత్యగాత్మని స్వారసికచలనాసమ్భవే ప్రాగుక్తం న్యాయం స్మారయతి -

తథా చేతి

॥ ౫ ॥