ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಹುತಮ್
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ॥ ೨೪ ॥
ಸತ್ಯಮ್ , ಏವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ಅತ್ರ ತು ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಮ್ ಅನೇಕಾನ್ ಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಾನ್ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾನ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿಅತ್ರ ಸಮರ್ಥಮಿದಂ ವಚನಮ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮ್ಇತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಅರ್ಪಣಾದೀನಾಮೇವ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ಯೇ ತು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಚೇತಿ ಬ್ರುವತೇ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅರ್ಪಣಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಸಂಪಾದನಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ಇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇವಿರುದ್ಧಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ ಅಂತರೇಣ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿಪ್ರಕೃತವಿರೋಧಶ್ಚ ; ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೧೮) ಇತ್ಯತ್ರ, ಅಂತೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ , ತಸ್ಯೈವ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩), ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ತುತಿಮೇವ ಕುರ್ವನ್ ಉಪಕ್ಷೀಣಃ ಅಧ್ಯಾಯಃತತ್ರ ಅಕಸ್ಮಾತ್ ಅರ್ಪಣಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಅಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಮಿವ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಃ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಅನುಪಪನ್ನಮ್ | ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಏವ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ೨೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಹುತಮ್
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ॥ ೨೪ ॥
ಸತ್ಯಮ್ , ಏವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ಅತ್ರ ತು ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಮ್ ಅನೇಕಾನ್ ಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಾನ್ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾನ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿಅತ್ರ ಸಮರ್ಥಮಿದಂ ವಚನಮ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮ್ಇತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಅರ್ಪಣಾದೀನಾಮೇವ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ಯೇ ತು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಚೇತಿ ಬ್ರುವತೇ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅರ್ಪಣಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಸಂಪಾದನಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ಇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇವಿರುದ್ಧಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ ಅಂತರೇಣ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿಪ್ರಕೃತವಿರೋಧಶ್ಚ ; ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೧೮) ಇತ್ಯತ್ರ, ಅಂತೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ , ತಸ್ಯೈವ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩), ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ತುತಿಮೇವ ಕುರ್ವನ್ ಉಪಕ್ಷೀಣಃ ಅಧ್ಯಾಯಃತತ್ರ ಅಕಸ್ಮಾತ್ ಅರ್ಪಣಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಅಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಮಿವ ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಃ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಅನುಪಪನ್ನಮ್ | ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಏವ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ೨೪ ॥

ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ವಿಧೇಯದೃಷ್ಟೇರ್ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕರಣಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -

ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।

ವಿಧಿತ್ಸಿತದೃಷ್ಟಿಸ್ತುತಿಪರಮೇವ ಪ್ರಕರಣಂ, ನ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪರಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪ್ರಕರಣಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿರೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -

ಅತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ತುತೌ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭತೀತ್ಯಾಹ -

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ನನು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ಕುರ್ವತಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಪಕ್ಷಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -

ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಾಮಾದಿಕಮುಪಾಸ್ಯಂ, ತಥಾಽರ್ಪಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ಸತಿ ಅರ್ಪಣಾದಿಕಮೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ ‘ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾಭಿಧಾನಾದಪಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಮಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -

ನಚೇತಿ ।

 ನಚಾರ್ಪಣಾದ್ಯಾಲಂಬನಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯತಿ, ‘ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ ನಯತಿ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪-೩-೧೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತಿಭಾವಃ ।

ದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇಽಪಿ ನಿಯೋಗಬಲಾದೇನ ಸ್ವರ್ಗವದದೃಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೈವಲ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಾರ್ಗಾಂತರಾಪವಾದಿನ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರುದ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟಿನಿಯೋಗಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಕರಣವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಇತ್ಯಾಹ-

ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಚೇತಿ ।

ಅಂತೇ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ -

ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತೇನೈವೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂಚಿದನ್ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ಸತಿ ಅನುಪಪನ್ನೋ ದರ್ಶನವಿಧಿರಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮಂತ್ರೇ ಪರಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಸಂಭವೇ ಸ್ವಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ , ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ

॥ ೨೪ ॥