శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన భారత
సర్వభూతాని సంమోహం సర్గే యాన్తి పరన్తప ॥ ౨౭ ॥
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ఇచ్ఛా ద్వేషశ్చ ఇచ్ఛాద్వేషౌ తాభ్యాం సముత్తిష్ఠతీతి ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేనకేనేతి విశేషాపేక్షాయామిదమాహద్వన్ద్వమోహేన ద్వన్ద్వనిమిత్తః మోహః ద్వన్ద్వమోహః తేనతావేవ ఇచ్ఛాద్వేషౌ శీతోష్ణవత్ పరస్పరవిరుద్ధౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతువిషయౌ యథాకాలం సర్వభూతైః సమ్బధ్యమానౌ ద్వన్ద్వశబ్దేన అభిధీయేతేయత్ర యదా ఇచ్ఛాద్వేషౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతుసమ్ప్రాప్త్యా లబ్ధాత్మకౌ భవతః, తదా తౌ సర్వభూతానాం ప్రజ్ఞాయాః స్వవశాపాదనద్వారేణ పరమార్థాత్మతత్త్వవిషయజ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకారణం మోహం జనయతః హి ఇచ్ఛాద్వేషదోషవశీకృతచిత్తస్య యథాభూతార్థవిషయజ్ఞానముత్పద్యతే బహిరపి ; కిము వక్తవ్యం తాభ్యామావిష్టబుద్ధేః సంమూఢస్య ప్రత్యగాత్మని బహుప్రతిబన్ధే జ్ఞానం నోత్పద్యత ఇతిఅతః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన, భారత భరతాన్వయజ, సర్వభూతాని సంమోహితాని సన్తి సంమోహం సంమూఢతాం సర్గే జన్మని, ఉత్పత్తికాలే ఇత్యేతత్ , యాన్తి గచ్ఛన్తి హే పరన్తపమోహవశాన్యేవ సర్వభూతాని జాయమానాని జాయన్తే ఇత్యభిప్రాయఃయతః ఎవమ్ , అతః తేన ద్వన్ద్వమోహేన ప్రతిబద్ధప్రజ్ఞానాని సర్వభూతాని సంమోహితాని మామాత్మభూతం జానన్తి ; అత ఎవ ఆత్మభావే మాం భజన్తే ॥ ౨౭ ॥
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన భారత
సర్వభూతాని సంమోహం సర్గే యాన్తి పరన్తప ॥ ౨౭ ॥
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ఇచ్ఛా ద్వేషశ్చ ఇచ్ఛాద్వేషౌ తాభ్యాం సముత్తిష్ఠతీతి ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేనకేనేతి విశేషాపేక్షాయామిదమాహద్వన్ద్వమోహేన ద్వన్ద్వనిమిత్తః మోహః ద్వన్ద్వమోహః తేనతావేవ ఇచ్ఛాద్వేషౌ శీతోష్ణవత్ పరస్పరవిరుద్ధౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతువిషయౌ యథాకాలం సర్వభూతైః సమ్బధ్యమానౌ ద్వన్ద్వశబ్దేన అభిధీయేతేయత్ర యదా ఇచ్ఛాద్వేషౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతుసమ్ప్రాప్త్యా లబ్ధాత్మకౌ భవతః, తదా తౌ సర్వభూతానాం ప్రజ్ఞాయాః స్వవశాపాదనద్వారేణ పరమార్థాత్మతత్త్వవిషయజ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకారణం మోహం జనయతః హి ఇచ్ఛాద్వేషదోషవశీకృతచిత్తస్య యథాభూతార్థవిషయజ్ఞానముత్పద్యతే బహిరపి ; కిము వక్తవ్యం తాభ్యామావిష్టబుద్ధేః సంమూఢస్య ప్రత్యగాత్మని బహుప్రతిబన్ధే జ్ఞానం నోత్పద్యత ఇతిఅతః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన, భారత భరతాన్వయజ, సర్వభూతాని సంమోహితాని సన్తి సంమోహం సంమూఢతాం సర్గే జన్మని, ఉత్పత్తికాలే ఇత్యేతత్ , యాన్తి గచ్ఛన్తి హే పరన్తపమోహవశాన్యేవ సర్వభూతాని జాయమానాని జాయన్తే ఇత్యభిప్రాయఃయతః ఎవమ్ , అతః తేన ద్వన్ద్వమోహేన ప్రతిబద్ధప్రజ్ఞానాని సర్వభూతాని సంమోహితాని మామాత్మభూతం జానన్తి ; అత ఎవ ఆత్మభావే మాం భజన్తే ॥ ౨౭ ॥

విశేషమ్ ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం నిక్షిపతి -

కేనేతి ।

విశేషాపేక్షాయామితి ।

ద్వన్ద్వశబ్దేన గృహీతయోరపి ఇచ్ఛాద్వేషయోః గ్రహణం ద్వన్ద్వశబ్దార్థోపలక్షణార్థమ్ , ఇత్యభిప్రేత్య ఆహ -

తావేవేతి ।

తయోః అపర్యాయమ్ ఎకత్ర అనుపపత్తిం గృహీత్వా విశినష్టి-

యథాకాలమితి ।

న చ తయోః అనధికరణం కిఞ్చిదపి భూతం సంసారమణ్డలే సమ్భవతి, ఇత్యాహ -

సర్వభూతైరితి ।

తథాపి కథం తయోః మోహహేతుత్వమ్? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

తత్రేతి ।

తయోః ఆశ్రయః సప్తమ్యర్థః ।

ఉక్తమేవార్థం కైముతికన్యాయేన ప్రపఞ్చయతి -

నహీతి ।

పూర్వభాగానువాదపూర్వకమ్ ఉత్తరభాగేన ఫలితమ్ ఆహ -

అత ఇతి ।

ప్రత్యగాత్మని అహఙ్కారాదిప్రతిబన్ధప్రభావతః జ్ఞానోత్పత్తేః అసమ్భవః అతశ్శబ్దార్థః ।

కులప్రసూత్యభిమానేన స్వరూపశక్త్యా చ యుక్తస్యైవ యథోక్తప్రతిబన్ధ - ప్రతివిధానసామర్థ్యమ్ ఇతి ద్యోతనార్థమ్ , భారత! పరన్తప! ఇతి సమ్బోధనద్వయమ్ । తత్త్వజ్ఞానప్రతిబన్ధే ప్రకృతమ్ అవాన్తరకారణమ్ ఉపసంహరతి -

మోహేతి ।

జాయమానభూతానాం మోహపరతన్త్రత్వే ఫలితమ్ ఆహ -

యత ఇతి ।