‘బహిః’ ఇతి వ్యాఖ్యేయమాదాయ వ్యాచష్టే -
త్వగితి ।
భూతేభ్యో బహిః - బాహ్యవిషయాద్యాత్మకమ్ , ఇత్యర్థః ।
కథమ్ అనాత్మన ఎవ ఆత్మత్వమ్ ? కల్పనయా ఇత్యాహ -
ఆత్మత్వేనేతి ।
అన్తఃశబ్దార్థమాహ -
తథేతి ।
భూతానాం - చరాచరాణామ్ , అన్తః మధ్యే, ప్రత్యగ్భూతమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పాదమవతార్థ వ్యాచష్టే -
బహిరిత్యాదినా ।
యత్ మధ్యే భూతాత్మకం నానావిధదేహాత్మనా భాసమానమ్ , తదపి జ్ఞేయాన్తర్భూతం తత్త్వం సత్ , ఇత్యర్థః ।
కథం చరాచరాత్మనో భూతజాతస్య జ్ఞేయత్వమ్ ? తత్రాహ -
యథేతి ।
అధిష్ఠానే రజజ్వాం కల్పితసర్పాదేః అన్తర్భావవత్ దేహాభాసస్యాపి జ్ఞేయాన్తర్భావాత్ , నాసత్త్వం మధ్యేజ్ఞేయస్య శఙ్కితవ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।
సర్వాత్మకం చేత్ జ్ఞేయమ్ , సర్వైః ఇదమితి । కిమితి । న గృహ్యేత? ఇతి శఙ్కతే -
యదీతి ।
ఇదమితి । గ్రాహ్యత్వయోగ్యత్వాభావాత్ , నేత్యాహ -
ఉచ్యతఇతి ।
సర్వవస్త్వాత్మనా భాసతే, తదయోగ్యత్వం కథమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
సత్యమితి ।
సూక్ష్మత్వేఽపి కిం స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అత ఇతి ।
సూక్ష్మత్వమ్ - అతీన్ద్రియత్వమ్ । తస్య అవిజ్ఞేయత్వే కుతః తజ్జ్ఞానాన్ముక్తః? తత్రాహ -
అవిదుషామితి ।
విశేషణఫలమాహ-
విదుషాం త్వితి ।
తేషామాత్మత్వేన జ్ఞాతం చేత్ , తథం దూరస్థత్వమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
అవిజ్ఞాతతయేతి ।
కథం తర్హి తస్య ప్రత్యక్త్వమ్ ? తత్రాహ -
అన్తికే చేతి ।
విద్వదవిద్వదూభేదాపేక్షయా ‘దూరాత్సుదూరే తదిహాన్తికే చ’ (ము. ఉ. ౩-౧-౭) ఇతి శ్రుతిః । తదర్థః అత్ర ప్రసఙ్గాత్ అనూదిత ఇత్యర్థః
॥ ౧౫ ॥