ஶ்ரீமத்³ப⁴க³வத்³கீ³தாபா⁴ஷ்யம்
த்ரயோத³ஶோ(அ)த்⁴யாய:
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (கீ³தாபா⁴ஷ்ய)
 
யாவத்ஸஞ்ஜாயதே கிஞ்சித்ஸத்த்வம் ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகா³த்தத்³வித்³தி⁴ ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 26 ॥
க: புந: அயம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: ஸம்யோக³: அபி⁴ப்ரேத: ? ந தாவத் ரஜ்ஜ்வேவ க⁴டஸ்ய அவயவஸம்ஶ்லேஷத்³வாரக: ஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷ: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரேண க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ப⁴வதி, ஆகாஶவத் நிரவயவத்வாத் । நாபி ஸமவாயலக்ஷண: தந்துபடயோரிவ க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: இதரேதரகார்யகாரணபா⁴வாநப்⁴யுபக³மாத் இதி, உச்யதே — க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: விஷயவிஷயிணோ: பி⁴ந்நஸ்வபா⁴வயோ: இதரேதரதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாஸலக்ஷண: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்வரூபவிவேகாபா⁴வநிப³ந்த⁴ந:, ரஜ்ஜுஶுக்திகாதீ³நாம் தத்³விவேகஜ்ஞாநாபா⁴வாத் அத்⁴யாரோபிதஸர்பரஜதாதி³ஸம்யோக³வத் । ஸ: அயம் அத்⁴யாஸஸ்வரூப: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோக³: மித்²யாஜ்ஞாநலக்ஷண: । யதா²ஶாஸ்த்ரம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணபே⁴த³பரிஜ்ஞாநபூர்வகம் ப்ராக் த³ர்ஶிதரூபாத் க்ஷேத்ராத் முஞ்ஜாதி³வ இஷீகாம் யதோ²க்தலக்ஷணம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ப்ரவிப⁴ஜ்ய ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யநேந நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்மஸ்வரூபேண ய: பஶ்யதி, க்ஷேத்ரம் ச மாயாநிர்மிதஹஸ்திஸ்வப்நத்³ருஷ்டவஸ்துக³ந்த⁴ர்வநக³ராதி³வத் ‘அஸதே³வ ஸதி³வ அவபா⁴ஸதே’ இதி ஏவம் நிஶ்சிதவிஜ்ஞாந: ய:, தஸ்ய யதோ²க்தஸம்யக்³த³ர்ஶநவிரோதா⁴த் அபக³ச்ச²தி மித்²யாஜ்ஞாநம் । தஸ்ய ஜந்மஹேதோ: அபக³மாத் ‘ய ஏவம் வேத்தி புருஷம் ப்ரக்ருதிம் ச கு³ணை: ஸஹ’ (ப⁴. கீ³. 13 । 23) இத்யநேந ‘வித்³வாந் பூ⁴ய: ந அபி⁴ஜாயதே’ இதி யத் உக்தம் , தத் உபபந்நமுக்தம் ॥ 26 ॥
யாவத்ஸஞ்ஜாயதே கிஞ்சித்ஸத்த்வம் ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகா³த்தத்³வித்³தி⁴ ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 26 ॥
க: புந: அயம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: ஸம்யோக³: அபி⁴ப்ரேத: ? ந தாவத் ரஜ்ஜ்வேவ க⁴டஸ்ய அவயவஸம்ஶ்லேஷத்³வாரக: ஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷ: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரேண க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ப⁴வதி, ஆகாஶவத் நிரவயவத்வாத் । நாபி ஸமவாயலக்ஷண: தந்துபடயோரிவ க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: இதரேதரகார்யகாரணபா⁴வாநப்⁴யுபக³மாத் இதி, உச்யதே — க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: விஷயவிஷயிணோ: பி⁴ந்நஸ்வபா⁴வயோ: இதரேதரதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாஸலக்ஷண: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்வரூபவிவேகாபா⁴வநிப³ந்த⁴ந:, ரஜ்ஜுஶுக்திகாதீ³நாம் தத்³விவேகஜ்ஞாநாபா⁴வாத் அத்⁴யாரோபிதஸர்பரஜதாதி³ஸம்யோக³வத் । ஸ: அயம் அத்⁴யாஸஸ்வரூப: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோக³: மித்²யாஜ்ஞாநலக்ஷண: । யதா²ஶாஸ்த்ரம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணபே⁴த³பரிஜ்ஞாநபூர்வகம் ப்ராக் த³ர்ஶிதரூபாத் க்ஷேத்ராத் முஞ்ஜாதி³வ இஷீகாம் யதோ²க்தலக்ஷணம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ப்ரவிப⁴ஜ்ய ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யநேந நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்மஸ்வரூபேண ய: பஶ்யதி, க்ஷேத்ரம் ச மாயாநிர்மிதஹஸ்திஸ்வப்நத்³ருஷ்டவஸ்துக³ந்த⁴ர்வநக³ராதி³வத் ‘அஸதே³வ ஸதி³வ அவபா⁴ஸதே’ இதி ஏவம் நிஶ்சிதவிஜ்ஞாந: ய:, தஸ்ய யதோ²க்தஸம்யக்³த³ர்ஶநவிரோதா⁴த் அபக³ச்ச²தி மித்²யாஜ்ஞாநம் । தஸ்ய ஜந்மஹேதோ: அபக³மாத் ‘ய ஏவம் வேத்தி புருஷம் ப்ரக்ருதிம் ச கு³ணை: ஸஹ’ (ப⁴. கீ³. 13 । 23) இத்யநேந ‘வித்³வாந் பூ⁴ய: ந அபி⁴ஜாயதே’ இதி யத் உக்தம் , தத் உபபந்நமுக்தம் ॥ 26 ॥

க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்ப³ந்த⁴முக்தம் ஆக்ஷிபதி-

க: புநரிதி ।

க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய க்ஷேத்ரண ஸம்ப³ந்த⁴: ஸம்யோகோ³ வா ஸமவாயோ வா? இதி விகல்ப்ய, ஆத்³யம் தூ³ஷயதி -

ந தாவதி³தி ।

த்³விதீயம் நிரஸ்யதி -

நாபீதி ।

வாஸ்தவஸம்ப³ந்தா⁴பா⁴வே(அ)பி தயோரத்⁴யாஸஸ்வரூப: ஸோ(அ)ஸ்தி, இதி பரிஹரதி -

உச்யத இதி ।

பி⁴ந்நஸ்வபா⁴வத்வே ஹேதுமாஹ -

விஷயேதி ।

இதரேதரவத் , க்ஷேத்ரே க்ஷேத்ரஜ்ஞே வா தத்³த⁴ர்மஸ்ய க்ஷேத்ராநதி⁴கரணஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞக³தஸ்ய சைதந்யஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞாநாதா⁴ரஸ்ய ச க்ஷேத்ரநிஷ்ட²ஸ்ய ஜாட்³யாதே³: ஆரோபரூபோ யோக³ஸ்தயோ:, இத்யாஹ -

இதரேதி ।

தடு⁴ நிமித்தமாஹ -

க்ஷேத்ரேதி ।

அவிவேகாத் ஆரோபிதஸம்யோகே³ த்³ருஷ்டாந்தமாஹ -

ரஜ்ஜ்விதி ।

உக்தம் ஸம்ப³ந்த⁴ம் நிக³மயதி -

ஸோ(அ)யமிதி ।

தஸ்ய நிவ்ருத்தியோக்³யத்வம் ஸூசயதி-

மித்²யேதி ।

கத²ம் தர்ஹி மித்²யாஜ்ஞாநஸ்ய நிவ்ருத்தி:? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

யதே²தி ।

யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு இத்யாதி³ த்வம்பதா³ர்த²விஷயம் ஶாஸ்த்ரமநுஸ்ருத்ய விவேகஜ்ஞாநமாபாத்³ய மஹாபூ⁴தாதி³த்⁴ருத்யந்தாத் க்ஷேத்ராத் உப²த்³ரஷ்ட்டத்வாதி³லக்ஷணம் ப்ராகு³க்தம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் முஞ்ஜேஷீகாந்யாயேந விவிச்ய ஸர்வோபாதி⁴விநிர்முக்தம் ப்³ரஹ்ம ஸ்வரூபேண ஜ்ஞேயம் யோ(அ)நுப⁴வதி, தஸ்ய மித்²யாஜ்ஞாநமபக³ச்ச²தி, இதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

கத²மஸ்ய நிர்விஶேஷத்வம் ? க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸவிஶேஷத்வஹேதோ: ஸத்த்வாத் , இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

க்ஷேத்ரம் சேதி ।

ப³ஹுத்³ருஷ்டாந்தோக்தே: ப³ஹுவித⁴த்வம் க்ஷேத்ரஸ்யத்³யோத்யதே ।

உக்தஜ்ஞாநாத் மித்²யாஜ்ஞாநாபக³மே ஹேதுமாஹ-

யதோ²க்தேதி ।

ததா²பி கத²ம் புருஷார்த²ஸித்³தி⁴:? காலாந்தரே துல்யஜாதீயமித்²யாஜ்ஞாநோத³யஸம் ப⁴வாத் , இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ-

தஸ்யேதி ।

ஸம்யக்³ஜ்ஞாநாத் அஜ்ஞாநதத்கார்யநிவ்ருத்த்யா முக்தி:, இதி ஸ்தி²தே, ப²லிதமாஹ-

ய ஏவமிதி

॥ 26 ॥