ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ದ್ವೌ ಇಮೌ ಪೃಥಗ್ರಾಶೀಕೃತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಉಚ್ಯೇತೇ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ — ಕ್ಷರಶ್ಚ ಕ್ಷರತೀತಿ ಕ್ಷರಃ ವಿನಾಶೀ ಇತಿ ಏಕೋ ರಾಶಿಃ ; ಅಪರಃ ಪುರುಷಃ ಅಕ್ಷರಃ ತದ್ವಿಪರೀತಃ, ಭಗವತಃ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ, ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಬೀಜಮ್ ಅನೇಕಸಂಸಾರಿಜಂತುಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಃ, ಅಕ್ಷರಃ ಪುರುಷಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕೌ ತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಆಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ — ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೂಟಸ್ಥಃ ಕೂಟಃ ರಾಶೀ ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಃ । ಅಥವಾ, ಕೂಟಃ ಮಾಯಾ ವಂಚನಾ ಜಿಹ್ಮತಾ ಕುಟಿಲತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ಅನೇಕಮಾಯಾವಂಚನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ, ಸಂಸಾರಬೀಜಾನಂತ್ಯಾತ್ ನ ಕ್ಷರತಿ ಇತಿ ಅಕ್ಷರಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ದ್ವೌ ಇಮೌ ಪೃಥಗ್ರಾಶೀಕೃತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಉಚ್ಯೇತೇ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ — ಕ್ಷರಶ್ಚ ಕ್ಷರತೀತಿ ಕ್ಷರಃ ವಿನಾಶೀ ಇತಿ ಏಕೋ ರಾಶಿಃ ; ಅಪರಃ ಪುರುಷಃ ಅಕ್ಷರಃ ತದ್ವಿಪರೀತಃ, ಭಗವತಃ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ, ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಬೀಜಮ್ ಅನೇಕಸಂಸಾರಿಜಂತುಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಃ, ಅಕ್ಷರಃ ಪುರುಷಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕೌ ತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಆಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ — ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೂಟಸ್ಥಃ ಕೂಟಃ ರಾಶೀ ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಃ । ಅಥವಾ, ಕೂಟಃ ಮಾಯಾ ವಂಚನಾ ಜಿಹ್ಮತಾ ಕುಟಿಲತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ಅನೇಕಮಾಯಾವಂಚನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ, ಸಂಸಾರಬೀಜಾನಂತ್ಯಾತ್ ನ ಕ್ಷರತಿ ಇತಿ ಅಕ್ಷರಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥

ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಚರಾಶಿತ್ರಯಮ್ । ಉಕ್ತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಅಶುದ್ಧ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತೌ ಉಕ್ತಮ್ -

ದ್ವಾವಿಮಾವಿತಿ ।

ಪುರುಷೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಪುರುಷತ್ವಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಆಹ -

ಪುರುಷಾವಿತಿ ।

ಪರಂ ಪುರುಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಭಗವತ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮ್ ಅನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ -

ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾದೇವ ಉಕ್ತಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಉಪಾದಾನಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -

ಅನೇಕೇತಿ ।

ಕಾಮಕರ್ಮಾದೀತಿ ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವೇತಿ ಪ್ರಕೃತಯೋಃ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಮ್ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವಾರಯತಿ -

ಕೌ ತಾವಿತಿ ।

ಕೂಟಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತೇತಿ ಸಂಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ -

ಅನೇಕೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಕಥಮ್ ಅಕ್ಷರತ್ವಂ ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಅನಾಶಾದಿತ್ಯಾಹ -

ಸಂಸಾರೇತಿ

॥ ೧೬ ॥