శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఎవ
క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
ద్వౌ ఇమౌ పృథగ్రాశీకృతౌ పురుషౌ ఇతి ఉచ్యేతే లోకే సంసారేక్షరశ్చ క్షరతీతి క్షరః వినాశీ ఇతి ఎకో రాశిః ; అపరః పురుషః అక్షరః తద్విపరీతః, భగవతః మాయాశక్తిః, క్షరాఖ్యస్య పురుషస్య ఉత్పత్తిబీజమ్ అనేకసంసారిజన్తుకామకర్మాదిసంస్కారాశ్రయః, అక్షరః పురుషః ఉచ్యతేకౌ తౌ పురుషౌ ఇతి ఆహ స్వయమేవ భగవాన్క్షరః సర్వాణి భూతాని, సమస్తం వికారజాతమ్ ఇత్యర్థఃకూటస్థః కూటః రాశీ రాశిరివ స్థితఃఅథవా, కూటః మాయా వఞ్చనా జిహ్మతా కుటిలతా ఇతి పర్యాయాః, అనేకమాయావఞ్చనాదిప్రకారేణ స్థితః కూటస్థః, సంసారబీజానన్త్యాత్ క్షరతి ఇతి అక్షరః ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఎవ
క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
ద్వౌ ఇమౌ పృథగ్రాశీకృతౌ పురుషౌ ఇతి ఉచ్యేతే లోకే సంసారేక్షరశ్చ క్షరతీతి క్షరః వినాశీ ఇతి ఎకో రాశిః ; అపరః పురుషః అక్షరః తద్విపరీతః, భగవతః మాయాశక్తిః, క్షరాఖ్యస్య పురుషస్య ఉత్పత్తిబీజమ్ అనేకసంసారిజన్తుకామకర్మాదిసంస్కారాశ్రయః, అక్షరః పురుషః ఉచ్యతేకౌ తౌ పురుషౌ ఇతి ఆహ స్వయమేవ భగవాన్క్షరః సర్వాణి భూతాని, సమస్తం వికారజాతమ్ ఇత్యర్థఃకూటస్థః కూటః రాశీ రాశిరివ స్థితఃఅథవా, కూటః మాయా వఞ్చనా జిహ్మతా కుటిలతా ఇతి పర్యాయాః, అనేకమాయావఞ్చనాదిప్రకారేణ స్థితః కూటస్థః, సంసారబీజానన్త్యాత్ క్షరతి ఇతి అక్షరః ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥

క్షరాక్షరోపాధిభ్యాం పరమాత్మనా చరాశిత్రయమ్ । ఉక్తేన సర్వాత్మత్వేన అశుద్ధ్యాదిదోషప్రసక్తౌ ఉక్తమ్ -

ద్వావిమావితి ।

పురుషోపాధిత్వాత్ పురుషత్వం న సాక్షాత్ ఇతి వివక్షితత్వాత్ ఆహ -

పురుషావితి ।

పరం పురుషం వ్యావర్తయతి -

భగవత ఇతి ।

తత్ర కార్యలిఙ్గకమ్ అనుమానం సూచయతి -

క్షరాఖ్యస్యేతి ।

మాయాశక్తిం వినా భోక్తౄణాం కర్మాదిసంస్కారాదేవ ఉక్తకార్యోత్పత్తిః ఇత్యాశఙ్క్య, తస్య నిమిత్తత్వేఽపి మాయాశక్తిః ఉపాదానమ్ ఇతి మత్వా ఆహ -

అనేకేతి ।

కామకర్మాదీతి ఆదిశబ్దేన జ్ఞానం గృహ్యతే ।

ప్రకృతిం పురుషం చైవేతి ప్రకృతయోః ఇహ గ్రహణమ్ ఇతి శఙ్కామ్ ఆకాఙ్క్షాద్వారా వారయతి -

కౌ తావితి ।

కూటశబ్దార్థముక్త్వా తేన స్థితస్య కూటస్థతేతి సమ్పిణ్డితార్థమాహ -

అనేకేతి ।

తస్య కథమ్ అక్షరత్వం వినా బ్రహ్మజ్ఞానం అనాశాదిత్యాహ -

సంసారేతి

॥ ౧౬ ॥