ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಪಂಚೈತಾನಿ ಮಹಾಬಾಹೋ
ಕಾರಣಾನಿ ನಿಬೋಧ ಮೇ
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ
ಸಿದ್ಧಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಪಂಚ ಏತಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಕಾರಣಾನಿ ನಿರ್ವರ್ತಕಾನಿನಿಬೋಧ ಮೇ ಮಮ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಚೇತಃಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮ್ , ವಸ್ತುವೈಷಮ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯತಯಾ ಸ್ತೌತಿಸಾಂಖ್ಯೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ ಸಾಂಖ್ಯಂ ವೇದಾಂತಃಕೃತಾಂತೇ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ಕೃತಮ್ ಇತಿ ಕರ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಅಂತಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಯತ್ರ ಸಃ ಕೃತಾಂತಃ, ಕರ್ಮಾಂತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ಯಾವಾನರ್ಥ ಉದಪಾನೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೬) ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಂಜಾತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿಅತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೇ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ ವೇದಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಪಂಚೈತಾನಿ ಮಹಾಬಾಹೋ
ಕಾರಣಾನಿ ನಿಬೋಧ ಮೇ
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ
ಸಿದ್ಧಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಪಂಚ ಏತಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಕಾರಣಾನಿ ನಿರ್ವರ್ತಕಾನಿನಿಬೋಧ ಮೇ ಮಮ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಚೇತಃಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮ್ , ವಸ್ತುವೈಷಮ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯತಯಾ ಸ್ತೌತಿಸಾಂಖ್ಯೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ ಸಾಂಖ್ಯಂ ವೇದಾಂತಃಕೃತಾಂತೇ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ಕೃತಮ್ ಇತಿ ಕರ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಅಂತಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಯತ್ರ ಸಃ ಕೃತಾಂತಃ, ಕರ್ಮಾಂತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ಯಾವಾನರ್ಥ ಉದಪಾನೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೬) ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಂಜಾತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿಅತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೇ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ ವೇದಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನಾಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಶಂಕಾಮ್ ಆದೌ ಉದ್ಧರತಿ-

ಪಂಚೇತಿ ।

ಉತ್ತರತ್ರ ಇತಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಷು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಷು ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಸ್ತೂನಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ವೈಷಮ್ಯಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷಿತಂ ನ ಹಿ ಚೇತಸ್ಸಮಾಧಾನಾತ್ ಋತೇ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -

ಜ್ಞಾತವ್ಯಾ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಃ, ತತ್ಪದಾರ್ಥಃ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಯೋಃ ಐಕ್ಯಧೀಃ ತದುಪಯೋಗಿನಶ್ಚ ಶ್ರವಣಾದಯಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ತೇ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ - ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತೇ ।

ಕೃತಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾಂತವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಭಜತೇ -

ಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವೇದಾಂತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಧೀದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಾವಸಾನಭೂಮಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಯಾವಾನಿತಿ ।

ಉದಪಾನೇ - ಕೂಪಾದೌ ಯಾವಾನ್ ಅರ್ಥಃ - ಸ್ನಾನಾದಿಃ, ತಾವಾನ್ ಅರ್ಥಃ ಸಮುದ್ರೇ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅತಃ ಯಥಾ ಕುಪಾದಿಕೃತಂ ಕಾರ್ಯ ಸರ್ವಂ ಸಮುದ್ರೇ ಅಂತರ್ಭವತಿ ತಥಾ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ಕರ್ಮಾರ್ಥೇಷು ಯಾವತ್ ಫಲಂ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾತವತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಅಂತರ್ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾನವಶೇಷಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಅನುಕ್ರಾಮತಿ -

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಯೋಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ-

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಸ್ಯ ಕೃತಾಂತತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಅತ ಇತಿ ।

ತಾನಿ ಮದ್ವಚನತಃ ನಿಬೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ

॥ ೧೩ ॥