కఠోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయా వల్లీ
ఆనన్దగిరిటీకా (కాఠక)
 
ఋతం పిబన్తౌ సుకృతస్య లోకే గుహాం ప్రవిష్టౌ పరమే పరార్ధే ।
ఛాయాతపౌ బ్రహ్మవిదో వదన్తి పఞ్చాగ్నయో యే చ త్రిణాచికేతాః ॥ ౧ ॥
ఋతం పిబన్తావిత్యస్యా వల్ల్యాః సమ్బన్ధః — విద్యావిద్యే నానా విరుద్ధఫలే ఇత్యుపన్యస్తే, న తు సఫలే తే యథావన్నిర్ణీతే । తన్నిర్ణయార్థా రథరూపకకల్పనా, తథా చ ప్రతిపత్తిసౌకర్యమ్ । ఎవం చ ప్రాప్తృప్రాప్యగన్తృగన్తవ్యవివేకార్థం రథరూపకద్వారా ద్వావాత్మానావుపన్యస్యేతే — ఋతం సత్యమ్ అవశ్యంభావిత్వాత్కర్మఫలం పిబన్తౌ ; ఎకస్తత్ర కర్మఫలం పిబతి భుఙ్క్తే నేతరః, తథాపి పాతృసమ్బన్ధాత్పిబన్తావిత్యుచ్యేతే చ్ఛత్రిన్యాయేన । సుకృతస్య స్వయఙ్కృతస్య కర్మణః ఋతమితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । లోకే అస్మిఞ్శరీరే, గుహాం గుహాయాం బుద్ధౌ ప్రవిష్టౌ, పరమే, బాహ్యపురుషాకాశసంస్థానాపేక్షయా పరమమ్ , పరార్ధే పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధం స్థానం పరార్ధం హార్దాకాశమ్ । తస్మిన్హి పరం బ్రహ్మోపలభ్యతే । తతః తస్మిన్పరమే పరార్ధే హార్దాకాశే ప్రవిష్టావిత్యర్థః । తౌ చ చ్ఛాయాతపావివ విలక్షణౌ సంసారిత్వాసంసారిత్వేన బ్రహ్మవిదో వదన్తి కథయన్తి । న కేవలమకర్మిణ ఎవ వదన్తి । పఞ్చాగ్నయో గృహస్థాః । యే చ త్రిణాచికేతాః త్రిఃకృత్వో నాచికేతోఽగ్నిశ్చితో యైస్తే త్రిణాచికేతాః ॥

రథరూపకకల్పనేతి ।

ప్రసిద్ధరథసాదృశ్యకల్పనేత్యర్థః । ఋతపానకర్తా జీవస్తావదేకశ్చేతనః సిద్ధో ద్వితీయాన్వేషణాయాం లోకే సఙ్ఖ్యాశ్రవణే సమానస్వభావే ప్రథమప్రతీతిదర్శనాచ్చేతనతయా సమానస్వభావః పరమాత్మైవ ద్వితీయః ప్రతీయతే । తస్య చోపచారాదృతపాతృత్వమిత్యర్థః । బాహ్యపురుషాకాశసంస్థానం దేహాశ్రయ ఆకాశప్రదేశః ।

పఞ్చాగ్నయ ఇతి ।

గార్హపత్యో దక్షిణాగ్నిరాహవనీయః సభ్య ఆవసథ్యశ్చేత్యేతే పఞ్చాగ్నయో యేషాం తే యథోక్తాః । ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్స్వగ్నిదృష్టిం యే కుర్వన్తి తేఽగ్నిహోత్రాదికారిణస్తే వా పఞ్చాగ్నయ ఇత్యర్థః ॥ ౧ ॥