స్థూలసూక్ష్మకారణోపాధిభేదాజ్జీవభేదమాశఙ్క్య స్వరూపైక్యేఽపి స్వతన్త్రోపాధిభేదమన్తరేణ విశేషణమాత్రభేదాదవాన్తరభేదోక్తిరిత్యాహ –

ఎక ఎవేతి ।

పదార్థానాం పూర్వమేవోక్తత్వాత్ తాత్పర్యం శ్లోకస్య వక్తవ్యమవశిష్యతే తదాహ –

పర్యాయేణేతి ।

యద్యాత్మనశ్చైతన్యమివ స్వాభావికం స్థానత్రయం న తర్హి తద్వదేవ తం వ్యభిచరితుమర్హతి, వ్యభిచరతి చాఽఽత్మానం స్థానత్రయం క్రమాక్రమాభ్యాం తస్య త్రిస్థానత్వాదతస్తద్వ్యతిరిక్తత్వమాత్మనః సిద్ధమ్ । యః సుప్తః సోఽహం జాగర్మీత్యనుసన్ధానాదేకత్వం తస్యావగతమ్ । ఎకత్వేన హి స్మృత్యా ఘటాదావేకత్వమిష్యతే । ధర్మాధర్మరాగద్వేషాదిమలస్యావస్థాధర్మత్వాత్ తదతిరేకే శుద్ధత్వమపి సిధ్యతి । సఙ్గస్యాపి వేద్యత్వేనావస్థాధర్మత్వాఙ్గీకారాత్ తదతిరేకిణస్తద్ద్రష్టురసఙ్గత్వమపి సఙ్గతమేవేత్యర్థః ।

యుక్తిసిద్ధేఽర్థే శ్రుతిముదాహరతి –

మహామత్స్యాదీతి ।

మహాన్నాదేయేన స్రోతసాఽప్రకమ్ప్యగతిరతిబలీయాంస్తిమిరుభే కూలే నద్యాః సఞ్చరన్ క్రమసఞ్చరణాత్తాభ్యామతిరిచ్యతే । న చ తస్య కూలద్వయగతదోషగుణవత్త్వమ్ । న చాసౌ క్వచిదపి సజ్జతే । న చ శ్యేనో వా సుపర్ణో వా నభసి పరిపతన్ క్వచిదపి ప్రతిహన్యతే తథైవాయమాత్మా క్రమేణ స్థానత్రయే సఞ్చరన్నుక్తలక్షణో యుక్తోఽఙ్గీకర్తుమిత్యర్థః ॥౧॥