प्रतिज्ञावाक्ये ब्रह्मशब्देन परमात्मा प्रकृतः, स कीदृगित्यपेक्षायामाह –

आत्मा हीति ।

जीवभेदप्रतीतिस्तर्हि कथमित्याशङ्क्याऽऽह –

जीवैरिति ।

यथाऽऽकाशो विभुत्वादिधर्मः स्वगततात्त्विकभेदवान्न भवति तथा परमात्मा विशेषाभावात्। यथा च महाकाशो घटाकाशाकारेण प्रतीयते तथा परमात्मा नानाविधजीवाकारेण प्रतीतिगोचरो भवतीत्यर्थः।

कथं सङ्घातानां परस्मादुत्पत्तिरित्याशङ्क्याह –

घटादिवदिति ।

यथा मृदः सकाशाद्घटादयो जायन्ते तथा परमात्मैव पृथिव्यादिसङ्घाताकारेण जायत इत्यर्थः।

यदाऽऽत्मनो जीवादीनामुत्पत्तिरिष्टा तदा तस्यामुत्पत्तौ दृष्टान्तवचनमेतदित्याह –

जाताविति ।

श्लोकस्य वृत्तानुवादपूर्वकं तात्पर्यमाह –

अजातीत्यादिना ।

प्रथमपादस्याक्षरार्थमाह –

आत्मेत्यादिना ।

विमतः स्वगततात्त्विकभेदशून्यः सूक्ष्मत्वान्निरवयवत्वाद्विभुत्वादाकाशवत्। न च परमाण्वादौ सूक्ष्मत्वादेर्व्यभिचारः। तस्यैवासम्मतत्वात्। क्वचिदपि तात्त्विकभेदासम्प्रतिपत्तेश्चेत्यर्थः।

जीवैरित्यादि व्यचष्टे –

जीवैरिति ।

जीवाकारेण परमात्मैवोक्तः। “क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि”(भ. गी. १३ । २) इति स्मृतेरित्यर्थः।

उदितशब्दश्चेदुक्तार्थस्तर्हि परस्यैवाऽऽत्मनः सङ्घातरूपेणोक्तत्वे सप्रपञ्चत्वं प्रसज्येतेत्याशङ्क्या‌ह –

अथ वेति ।

तर्हि नात्माऽश्रुतेरिति न्यायविरोधः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –

जीवात्मनामिति ।

तृतीयपादं व्याचष्टे –

तस्मादेवेति ।

उक्तेऽर्थे वाक्यमवतारयति –

अत इति ।

आकाशस्यावकाशप्रदानेन घटाद्युत्पत्तौ कारणत्वं निर्विकारस्यैव दृष्टमिति द्रष्टव्यम्।

जातावित्यादेरर्थमाह –

यदेति ॥३॥