माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्
आनन्दगिरिटीका (माण्डूक्य)
 
रसादयो हि ये कोशा व्याख्यातास्तैत्तिरीयके ।
तेषामात्मा परो जीवः खं यथा सम्प्रकाशितः ॥ ११ ॥
उत्पत्त्यादिवर्जितस्याद्वयस्यास्यात्मतत्त्वस्य श्रुतिप्रमाणकत्वप्रदर्शनार्थं वाक्यान्युपन्यस्यन्ते — रसादयः अन्नरसमयः प्राणमय इत्येवमादयः कोशा इव कोशाः अस्यादेः, उत्तरोत्तरापेक्षया बहिर्भावात्पूर्वपूर्वस्य व्याख्याताः विस्पष्टमाख्याताः तैत्तिरीयके तैत्तिरीयकशाखोपनिषद्वल्ल्याम् , तेषां कोशानामात्मा येनात्मना पञ्चापि कोशा आत्मवन्तोऽन्तरतमेन । स हि सर्वेषां जीवननिमित्तत्वाज्जीवः । कोऽसावित्याह — पर एवात्मा यः पूर्वम् ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ (तै. उ. २ । १ । १) इति प्रकृतः ; यस्मादात्मनः स्वप्नमायादिवदाकाशादिक्रमेण रसादयः कोशलक्षणाः सङ्घाता आत्ममायाविसर्जिता इत्युक्तम् । स आत्मा अस्माभिः यथा खं तथेति सम्प्रकाशितः, ‘आत्मा ह्याकाशवत्’ (मा. का. ३ । ३) इत्यादिश्लोकैः । न तार्किकपरिकल्पितात्मवत्पुरुषबुद्धिप्रमाणगम्य इत्यभिप्रायः ॥

जीवस्याद्वितीयब्रह्मत्वमुपपत्त्यवष्टम्भेनोपपादितम्। इदानीं तत्रैव तैत्तिरीयश्रुतेस्तात्पर्यमाह –

रसादयो हीति ।

श्लोकस्य तात्पर्यमाह –

उत्पत्त्यादीति ।

अक्षारार्थं कथयति –

रसादय इति ।

आदिशब्देन मनोमयविज्ञानमयानन्दमया गृह्यन्ते। खड्गादेर्यथा कोशास्तदपेक्षया बहिर्भवन्ति तद्वदेति पञ्च कोशा व्यपदिश्यन्ते।

तत्र हेतुमाह –

उत्तरोत्तरस्येति ।

पूर्वपूर्वस्यान्नमयादेरुत्तरोत्तरप्राणमयाद्यपक्ष्य बहिर्भावाद् ब्रह्म सर्वान्तरं प्रतिष्ठाभूतमपेक्ष्याऽऽनन्दमयस्यापि बहिर्भावाविशेषादिविशिष्टं पञ्चानामपि कोशत्वमित्यर्थः।

अवशिष्टान्यक्षराणि व्याचष्टे –

व्याख्याता इत्यादिना ।

तत्र जीवशब्दप्रवृत्तिं व्युत्पादयति –

स हीति ।

विशिष्टं जीवशब्दार्थमाकाङ्क्षाद्वारा व्यावर्त्तयति –

कोऽसावित्यादिना ।

प्रकरणाविच्छेदार्थं प्रकरणमनुसन्धत्ते –

यस्मादिति ।

प्रकृतस्य परस्याऽऽत्मनः श्रौतत्वे फलितमाह –

नेत्यादिना ॥११॥