माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्
आनन्दगिरिटीका (माण्डूक्य)
 
अजमजेन ज्ञेयेन सर्वज्ञं परिचक्षते ॥ ४७ ॥
यथोक्तं परमार्थसुखमात्मसत्यानुबोधलक्षणं स्वस्थं स्वात्मनि स्थितम् ; शान्तं सर्वानर्थोपशमरूपम् ; सनिर्वाणम् , निर्वृतिर्निर्वाणं कैवल्यम् , सह निर्वाणेन वर्तते ; तच्च अकथ्यं न शक्यते कथयितुम् , अत्यन्तासाधारणविषयत्वात् ; सुखमुत्तमं निरतिशयं हि तद्योगिप्रत्यक्षमेव ; न जातमिति अजम् , यथा विषयविषयम् ; अजेन अनुत्पन्नेन ज्ञेयेन अव्यतिरिक्तं सत् स्वेन सर्वज्ञरूपेण सर्वज्ञं ब्रह्मैव सुखं परिचक्षते कथयन्ति ब्रह्मविदः ॥

असम्प्रज्ञातसमाध्यवस्थायां येन रूपेण चित्तमभिनिष्पद्यते तद् ब्रह्मस्वरूपं विशिनष्टि –

स्वस्थमिति ।

ज्ञेयेनाव्यतिरिक्तमिति शेषः ।

तत्र विदुषां संमतिमुदाहरति –

सर्वज्ञमिति ।

यथोक्तमित्यसम्प्रज्ञातसमाधिलक्षणं ब्रह्मेत्यर्थः।

तस्य परमपुरुषार्थरूपतामाह –

सुखमिति ।

वैषयिकं सुखं व्यवच्छेत्तुं परमार्थेति विशेषणम्।

किं तत्र ज्ञानेनेत्याशङ्क्याऽऽह –

आत्मेति ।

तस्य सत्यस्यागमाचार्यानुसारिणा बोधेन लक्ष्यते प्राप्यते ब्रह्मेति तथोच्यते।

तस्य स्वमहिमप्रतिष्ठत्वमाह –

स्वात्मनीति ।

सर्वस्य त्रिविधस्यानर्थस्योपशमेनोपलक्षितत्वादपि पुरुषार्थत्वासिद्धिरित्याह –

सर्वेति ।

निरतिशयानन्दाभिव्यक्तिर्निरवशेषानर्थोच्छित्तिश्चेत्येवंलक्षणं मोक्षमाचक्षते।

तत्कथमिदं ब्रह्मेत्याशङ्क्याऽऽह –

सनिर्वाणमिति ।

तस्य क्षीरगुडादिमाधुर्यभेदस्येव स्वानुभवमात्राधिगम्यत्वादवाच्यत्वमाह –

तच्चेति ।

यदुक्तं परमार्थसुखमिति, तदिदानीमुपपादयति –

सुखमिति ।

तर्हि सर्वेषामेव तद् भूयादित्याशङ्क्याऽऽह –

योगीति ।

ज्ञानस्याजातत्वे वैधर्म्यदृष्टान्तमाह –

यथेति ॥४७॥