बाह्यार्थवादिपक्षमेवं विज्ञानवादिमुखेन प्रतिक्षिप्य विज्ञानवादमिदानीमपवदति –

तस्मादिति ।

प्रतिक्षणं विज्ञानस्य जन्म दृश्यते विज्ञानवादिभिरित्याशङ्क्याऽऽह –

तस्येति ।

वृत्तसङ्कीर्तनपूर्वकं श्लोकस्य तात्पर्यमाह –

प्रज्ञप्तेरिति ।

तच्च बाह्यार्थवादिनो बाह्योऽर्थो विज्ञानवदस्तीति पक्षप्रतिषेधमुखेन प्रवृत्तम्, तत्पुनराचार्येण भवत्वेवमित्यनुज्ञातम्, बाह्यार्थवाददूषणस्य स्वमतेऽपि संमतत्वादित्याह –

बाह्यार्थेति ।

बाह्यार्थवाददूषणानुमोदनप्रयोजनमाह –

तदेवेति ।

असत्येव घटादौ घटाद्याभासत्वं विज्ञानस्य यदुक्तं तदेव हेतुत्वेनोपादाय विज्ञानवादनिषेधार्थं बाह्यार्थपक्षदूषणमनुमोदितमित्यर्थः।

सम्प्रति विज्ञानवाददूषणमवतारयति –

तदिदमिति ।

तस्मादित्यादि व्याचष्टे –

यस्मादिति ।

भूतदर्शनाद्घटादेर्मृदादिमात्रं भूतं वस्तुतत्त्वं तस्यापि विज्ञप्तिमात्रं तत्त्वं तस्य शास्त्रतो दर्शनादिति यावत्।

द्वितीयपादं दृष्टान्तत्वेन विभजते –

यथेति ।

विमतं विज्ञानजन्म न तात्त्विकं दृश्यत्वान्नीलपीतादिवदित्यर्थः।

विपक्षे दोषमाह –

अत इति ।

तत्त्वतो विज्ञानस्य जन्मायोगाद् ये तस्य तात्त्विकं जन्म पश्यन्ति ते पक्ष्यादीनां खेऽपि पदं पश्यन्तीत्यन्वयः। अनात्मत्वादीत्यादिशब्देनान्योन्यविलक्षणत्वमन्योन्यसादृश्यं च गृह्यते।

तत्र हेतुं सूचयति –

तेनैवेति ।

स्ववृत्तेरनुपपत्तेस्तद्दृश्यतामन्तरेण च तद्धर्मदृश्यताऽसम्भवादित्यर्थः।

विज्ञानवादे फलितं विशेषं दर्शयति –

अत इति ।

शून्यवादिनं प्रति विशेषं कथयति –

येऽपीति ।

पश्यन्त एवेत्यविलुप्तदृग्रूपता द्योत्यते। दृग्बलादेव सर्वाभावः सिध्यति। दृगभावस्तु कथं सिध्येत्। न च तावद् दृगेव तदभावं साधयेत्। तयोरेककालत्वानुपपत्तेरित्यर्थः। किं च सर्वशून्यतां वदन्तः शून्यतादर्शनस्य स्वात्मदर्शनस्य च शून्यतां वदन्ति।

तथा च स्वपक्षासिद्धिरित्यभिप्रेत्याऽऽह –

स्वदर्शनस्येति ।

ततोऽपीति विज्ञानवादिभ्योऽपीत्यर्थः॥२८॥