माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्
आनन्दगिरिटीका (माण्डूक्य)
 
एवं न जायते चित्तमेवं धर्मा अजाः स्मृताः ।
एवमेव विजानन्तो न पतन्ति विपर्यये ॥ ४६ ॥
एवं यथोक्तेभ्यो हेतुभ्यः न जायते चित्तम् । एवं धर्माः आत्मानः अजाः स्मृताः ब्रह्मविद्भिः । धर्मा इति बहुवचनं देहभेदानुविधायित्वादद्वयस्यैव उपचारतः । एवमेव यथोक्तं विज्ञानं जात्यादिरहितमद्वयमात्मतत्त्वं विजानन्तः त्यक्तबाह्यैषणाः पुनर्न पतन्ति अविद्याध्वान्तसागरे विपर्यये ; ‘तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः’ (ई. उ. ७) इत्यादिमन्त्रवर्णात् ॥

ब्रह्मणश्चिद्रूपस्याजत्वमुपपादितमुपसंहरति –

एवं नेति ।

चित्प्रतिबिम्बानां जीवानां बिम्बभूतब्रह्ममात्रत्वादजत्वमविशिष्टमित्याह –

एवमिति ।

उक्तब्रह्मात्मैक्यज्ञानस्य फलमाह –

एवमिति ।

श्लोकाक्षराणि व्याकरोति –

एवमित्यादिना ।

कार्यकारणभावस्य दुर्भणत्वादयो यथोक्ता हेतवः। चित्त चैतन्यं ब्रह्मेति यावत्।

एवमिति ।

प्रतिबिम्बानां बिम्बमात्रत्वात् जीवानामपि प्रतिबिम्बकल्पानां बिम्बभूतब्रह्ममात्रत्वादित्यर्थः।

अद्वयस्य बहुवचनभाक्त्वमयुक्तमित्याङ्क्याऽऽह –

धर्मा इतीति ।

उत्तरार्धं योजयति –

एवमेवेति ।

विज्ञानं विज्ञप्तिरूपं ब्रह्मेत्यर्थः।

यथोक्तज्ञाने मुख्यानधिकारिणो व्यपदिशति –

त्यक्तेति ।

उक्तज्ञानवतां संसारसन्त्रासाभावे प्रमाणमाह –

तत्रेति ॥४६॥