ಭಾಮತೀವ್ಯಾಖ್ಯಾ
ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಕಮ್
ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರುಃ
 

ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಸಚಿವಸ್ಯ ಪ್ರಭವತೋ ವಿವರ್ತಾ ಯಸ್ಯೈತೇ ವಿಯದನಿಲತೇಜೋಽಬವನಯಃ ।
ಯತಶ್ಚಾಭೂದ್ವಿಶ್ವಂ ಚರಮಚರಮುಚ್ಚಾವಚಮಿದಂ ನಮಾಮಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಿಮಿತಸುಖಜ್ಞಾನಮಮೃತಮ್ ॥ ೧ ॥

ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಸ್ಯ ವೇದಾ ವೀಕ್ಷಿತಮೇತಸ್ಯ ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ।
ಸ್ಮಿತಮೇತಸ್ಯ ಚರಾಚರಮಸ್ಯ ಚ ಸುಪ್ತಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ ॥ ೨ ॥

ಷಡ್ಭಿರಂಗೈರುಪೇತಾಯ ವಿವಿಧೈರವ್ಯಯೈರಪಿ ।
ಶಾಶ್ವತಾಯ ನಮಸ್ಕುರ್ಮೋ ವೇದಾಯ ಚ ಭವಾಯ ಚ ॥ ೩ ॥

ಮಾರ್ತಂಡತಿಲಕಸ್ವಾಮಿಮಹಾಗಣಪತೀನ್ ವಯಮ್ ।
ವಿಶ್ವವಂದ್ಯಾನ್ನಮಸ್ಯಾಮಃ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿವಿಧಾಯಿನಃ ॥ ೪ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಕೃತೇ ತಸ್ಮೈ ವೇದವ್ಯಾಸಾಯ ವೇಧಸೇ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯವತಾರಾಯ ನಮೋ ಭಗವತೋ ಹರೇಃ ॥ ೫ ॥

ನತ್ವಾ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಂಕರಂ ಕರುಣಾನಿಧಿಮ್ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಸನ್ನಗಂಭೀರಂ ತತ್ಪ್ರಣೀತಂ ವಿಭಜ್ಯತೇ ॥ ೬ ॥

ಆಚಾರ್ಯಕೃತಿನಿವೇಶನಮಪ್ಯವಧೂತಂ ವಚೋಽಸ್ಮದಾದೀನಾಮ್ ।
ರಥ್ಯೋದಕಮಿವ ಗಂಗಾಪ್ರವಾಹಪಾತಃ ಪವಿತ್ರಯತಿ ॥ ೭ ॥

ಯದಜ್ಞಾತಂ ಜೀವೈರ್ಬಹುವಿಧಜಗದ್ವಿಭ್ರಮಧರಂ ವಿಯದ್ಯವದ್ಬಾಲೈ ಸ್ತಲಮಲಿನತಾಯೋಗಿ ಕಲಿತಮ್।
ತದುನ್ಮುದ್ರಜ್ಞಾನಪ್ರತತಸುಖಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ನಮಸ್ಯಾಮಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್–ಶ್ರುತಿಶತಶಿರೋಭಿಃ ಪ್ರಕಟಿತಮ್ ॥ ೧॥

ಬೋಧಾಭೀಷುಶತೈರಬೋಧತಿಮಿರಂ ಹೃದ್ವ್ಯೋಮಗಂ ದಾರಯನ್ ಪ್ರಜ್ಞಾವಾರಿಧಿಮುನ್ನತಿಂ ಚ ಗಮಯನ್ ಸೋಮಃ ಸದೋದೇತಿ ಯಃ।
ತಂ ಸಂಸಾರಸಹಸ್ರರಶ್ಮಿಜನಿತಕ್ಲೇಶಾಪಹಂ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಂ ನಿರ್ಮಲಯೋಗಿಚಿಂತ್ಯಚರಣಾಂಭೋಜಂ ಭಜೇ ಶಂಕರಮ್ ॥೨॥

ಮಾದ್ಯನ್ಮೋಹಮಹೇಭಕುಂಭದಲನಪ್ರೋದ್ಭೂತಸನ್ಮೌಕ್ತಿಕದ್ಯೋತಾಲಂಕೃತಸತ್ಸುಖಾದ್ವಯವಪುಃ ಶ್ರೀಮಾನ್ನೃಕಂಠೀರವಃ।
ಪ್ರಹ್ಲಾದೋಕ್ತಗಿರಃ ಪ್ರಮಾಣನವಿಧೌ ದಿವ್ಯಾಕೃತಿಃ ಸ್ತಂಭತೋ ನಿರ್ಯಾತಃ ಪ್ರಕಟೀಭವೇತ್ಸ ಹೃದಯಾಂಭೋಜೇ ಮಮಾಖಂಡಿತಮ್ ॥ ೩॥

ಲಲಿತೈಃ ಪದವಿನ್ಯಾಸೈರ್ಯಾ ನೃತ್ಯತಿ ವಿಬುಧವದನರಂಗೇಷು।
ಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವೇದವಾದ್ಯೈಃ ಸರಸ್ವತೀಂ ತಾಂ ನಮಸ್ಯಾಮಃ ॥ ೪ ॥

ಭಜಮಾನವಿಘ್ನಭಿತ್ತಿಪ್ರಭಿತ್ತಿಕುದ್ದಾಲಮಿವ ಕರೇಣ ರದಮ್।
ದಧತಂ ಮಹಾಗಣೇಶಂ ಪ್ರಣೌಮಿ ಸಕಲೇಷ್ಟಸಂಪದಂ ದದತಮ್ ॥ ೫॥

ಯನ್ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಪ್ರಥಿತಾತ್ಮಬೋಧಸೌರಭ್ಯಗರ್ಭಶ್ರುತಿಪದ್ಮಮಾಲಾ।
ಪ್ರಸಾಧಯತ್ಯದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ತಂ ವ್ಯಾಸಮಾದ್ಯಂ ಗುರುಮಾನತೋ(ಅ)ಸ್ಮಿ ॥೬॥

ವೇದಾಂತಾರ್ಥತದಾಭಾಸಕ್ಷೀರನೀರವಿವೇಕಿನಮ್।
ನಮಾಮಿ ಭಗವತ್ಪಾದಂ ಪರಮಹಂಸಧುರಂಧರಮ್ ॥ ೭॥

ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದಯಾರಚಿತವಿಗ್ರಹಮ್।
ಯಥಾರ್ಥಾನುಭವಾನಂದಪದಗೀತಂ ಗುರುಂ ನುಮಃ ॥ ೮ ॥

ವಿದ್ಯಾಪ್ರಶ್ರಯಸಂಯಮಾಃ ಶುಭಫಲಾ ಯತ್ಸನ್ನಿಧಿಸ್ಥಾನತಃ ಪುಂಸಾಂ ಹಸ್ತಗತಾ ಭವಂತಿ ಸಹಸಾ ಕಾರುಣ್ಯವೀಕ್ಷಾವಶಾತ್।
ಆನಂದಾತ್ಮಯತೀಶ್ವರಂ ತಮನಿಶಂ ವಂದೇ ಗುರೂಣಾಂ ಗುರುಂ ಲಬ್ಧಂ ಯತ್ಪದಪದ್ಮಯುಗ್ಮಮನಘಂ ಪುಣ್ಯೈರನಂತೈರ್ಮಯಾ ॥೯॥

ಗ್ರಂಥಗ್ರಂಥ್ಯಭಿಧಾಃ ಸ್ಫುಟಂತಿ ಮುಕುಲಾ ಯಸ್ಯೋದಯೇ ಕೌಮುದಾ ವ್ಯಾಕುರ್ವತ್ಯಪಿ ಯತ್ರ ಮೋಹತಿಮಿರಂ ಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಶಾಮ್ಯತಿ।
ಪ್ರೋದ್ಯತ್ತಾರಕದಿವ್ಯದೀಪ್ತಿ ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮಾಪಿ ನೀರಾಜ್ಯತೇ ಗೋಭಿರ್ಯಸ್ಯ ಸುಸ್ವಪ್ರಕಾಶಶಶಿನಂ ತಂ ನೌಮಿ ವಿದ್ಯಾಗುರುಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ವೈದಿಕಮಾರ್ಗಂ ವಾಚಸ್ಪತಿರಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಸುರಕ್ಷಿತಂ ಚಕ್ರೇ।
ನಯವಿಜಿತವಾದಿದೈತ್ಯಃ ಸ ಜಯತಿ ವಿಬುಧೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯಃ ॥ ೧೧॥

ರೂಢೋಽಯಂ ವೇದಕಾಂಡಾನ್ನಯಮಯವಿಟಪೋ ಭೂರಿಶಾಖಾವಿಚಾರಃ ಸದ್ವರ್ಣಾನಂತಪರ್ಣಃ ಸಮುದಿತಪರಮಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಪ್ರಸೂನಃ।
ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಸ್ತಾವಚೇಯಂ ದದದಮೃತಫಲಂ ಜೀವವಿಶ್ವೇಶವೀಂದ್ರಃ ಸಂಸಾರಾರ್ಕೋತ್ಥತಾಪಪ್ರಮಥನನಿಪುಣಸ್ತನ್ಯತೇ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಃ ॥ ೧೨ ॥

ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಾದವವಂಶಮುನ್ನಮಯತಿ ಶ್ರೀಜೈತ್ರದೇವಾತ್ಮಜೇ ಕೃಷ್ಣೇ ಕ್ಷ್ಮಾಭೃೃತಿ ಭೂತತ್ವಂ ಸಹ ಮಹಾದೇವೇನ ಸಂಬಿಭ್ರತಿ।
ಭೋಗೀಂದ್ರೇ ಪರಿಮುಂಚತಿ ಕ್ಷಿತಿಭರಪ್ರೋದ್ಭೂತದೀರ್ಘಶ್ರಮಂ ವೇದಾಂತೋಪವನಸ್ಯ ಮಂಡನಕರಂ ಪ್ರಸ್ತೌಮಿ ಕಲ್ಪದ್ರುಮಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಾಯಾ ಅವಿಘ್ನಸಮಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಂ ಪರಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಣಮನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ।

ಏಕಾ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾ ಅನಾದಿಃ ಭಾವರೂಪಾ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ. ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ, ೨೬ — ೩೩) ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಿಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಃ, ತದವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಸಚಿವಂ ಸಹಕಾರಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ತತ್ಸಚಿವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದ್ವಿಷಯತಾ, ತದಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಜೀವಾ ಏವ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಸಾಚಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೀಶ್ವರತ್ವಮ್, ಉಪಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾವಿಘಾತಕತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಭವತ ಇತಿ ।

ಅತತ್ತ್ವತೋಽನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಿವರ್ತಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವಂ, ಅಪಿ ತು ಜೀವಾನಾಮಪಿ ಚರಾಚರಶರೀರೋಪಾಧಿಕಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇನ ತದ್ವಿವರ್ತತಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ಯತಶ್ಚೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿವದ್ಭೌತಿಕಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕರ್ತೃ ಇತಿ ಅನೇನೋಕ್ತಮ್ ।

ಏವಮಜ್ಞಾನವಿಪರ್ಯಸ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜನತಾಮಾಹ —

ಅಪರಿಮಿತೇತಿ ॥೧॥

ಜಗದ್ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪದಸೂಚಿತಂ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಧಯತಿ —

ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಿತಿ ।

ವೀಕ್ಷಣಮಾತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಭೂತಾನಿ ವೀಕ್ಷಿತಮ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಂ ಚರಾಚರಂ, ವೀಕ್ಷಣಾಧಿಕಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಸ್ಮಿತಸಾಮ್ಯಾತ್ ಸ್ಮಿತಮ್ ।

ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತನಧರ್ಮಸುಪ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಚೇತನತಾಂ ಸಂಭಾವಯತಿ —

ಅಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ವಾ ವಿನಾಯಾಸೇನ ನಾಮರೂಪಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನೇನ ಸ್ತುತಮ್ ॥೨॥

ಷಡ್ಭಿರಿತಿ ।

ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಷಡಂಗಾನಿ ಪುರಾಣೋಕ್ತಾನಿ 'ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ತೃಪ್ತಿರನಾದಿಬೋಧಃ ಸ್ವತಂತ್ರತಾ ನಿತ್ಯಮಲುಪ್ತಶಕ್ತಿಃ । ಅಚಿಂತ್ಯಶಕ್ತಿಶ್ಚ ವಿಭೋರ್ವಿಧಿಜ್ಞಾಃ ಷಡಾಹುರಂಗಾನಿ ಮಹೇಶ್ವರಸ್ಯ ॥' ಇತಿ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ವಾಯುಪುರಾಣೇ ಪಠ್ಯಂತೇ – 'ಜ್ಞಾನಂ ವಿರಾಗತೈಶ್ವರ್ಯಂ ತಪಃ ಸತ್ಯಂ ಕ್ಷಮಾ ಧೃತಿಃ । ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ಮಸಂಬೋಧೋ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮೇವ ಚ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ದಶೈತಾನಿ ನಿತ್ಯಂ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಶಂಕರೇ ॥' ಇತಿ । ವೇದಸ್ಯ ಷಡಂಗಾನಿ ನಿರುಕ್ತಾದೀನಿ । ಅವ್ಯಯಾನಿ ಚ ಚಾದಯಃ॥೩॥

ತಿಲಕಪ್ರಿಯಃ ಸ್ವಾಮೀ ತಿಲಕಸ್ವಾಮೀ । ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸದಾ ಪೂಜಾಂ ತಿಲಕಂ ಸ್ವಾಮಿನಸ್ತಥಾ । ಮಹಾಗಣಪತೇಶ್ಚೈವ ಕುರ್ವನ್ ಸಿದ್ಧಿಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥' (ಯಾಜ್ಞ. ಅ. ೧ ಶ್ಲೋ. ೨೯೪) ಇತಿ ॥೪॥

ವೇಧಸೇ ವಿಧಾತ್ರೇ ಈಶ್ವರಾಯ । ಹರೇಃ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತೇರವತಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ ತಥಾ । ತಥಾ ಚಾಹ ಶ್ರೀಪರಾಶರಃ – 'ದ್ವಾಪರೇ ದ್ವಾಪರೇ ವಿಷ್ಣುರ್ವ್ಯಾಸರೂಪೀ ಮಹಾಮುನೇ । ವೇದಮೇಕಂ ಸುಬಹುಧಾ ಕುರುತೇ ಜಗತೋ ಹಿತಮ್ ॥' ಇತಿ ॥೫॥