అథ యదసన్దిగ్ధమప్రయోజనం చ న తత్ప్రేక్షావత్ప్రతిపిత్సాగోచరః, యథా సమనస్కేన్ద్రియసంనికృష్టః స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తీ ఘటః, కరటదన్తా వా తథా చేదం బ్రహ్మేతి వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిః । తథా హి ‘బృహత్త్వాద్బృంహణత్వాద్వాత్మైవ’ బ్రహ్మేతి గీయతే । స చాయమాకీటపతఙ్గేభ్య ఆ చ దేవర్షిభ్యః ప్రాణభృన్మాత్రస్యేదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వివేకేన ’ అహమ్'' ఇత్యసన్దిగ్ధావిపర్యస్తాపరోక్షానుభవసిద్ధ ఇతి న జిజ్ఞాసాస్పదమ్ । న హి జాతు కశ్చిదత్ర సన్దిగ్ధేఽహం వా నాహం వేతి । న చ విపర్యస్యతి నాహమేవ ఇతి । న చ అహం కృశః, స్థూలః, గచ్ఛామి ఇత్యాదిదేహధర్మసామానాధికరణ్యదర్శనాద్దేహాలమ్బనోఽయమహఙ్కార ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తదాలమ్బనత్వే హి యోఽహం బాల్యే పితరావన్వభవం స ఎవ స్థావిరే ప్రణప్తౄననుభవామీతి ప్రతిసన్ధానం న భవేత్ । న హి బాలస్థవిరయోః శరీరయోరస్తి మనాగపి ప్రత్యభిజ్ఞానగన్ధో యేనైకత్వమధ్యవసీయేత । తస్మాద్యేషు వ్యావర్తమానేషు యదనువర్తతే తత్తేభ్యో భిన్నం యథా చ కుసుమేభ్యః సూత్రమ్ । తథా బాలాదిశరీరేషు వ్యావర్తమానేష్వపి పరం పరమహఙ్కారాస్పదమనువర్తమానం తేభ్యో భిద్యతే । అపి చ స్వప్నాన్తే దివ్యశరీరభేదమాస్థాయ తదుచితాన్భోగాన్భుఞ్జాన ఎవ ప్రతిబుద్ధో మనుష్యశరీరమాత్మానం పశ్యన్ ‘నాహం దేవో మనుష్య ఎవ’ ఇతి దేవశరీరే బాధ్యమానేఽప్యహమాస్పదమబాధ్యమానం శరీరాద్భిన్నం ప్రతిపద్యతే । అపి చ యోగవ్యాఘ్రః శరీరభేదేఽప్యాత్మానమభిన్నమనుభవతీతి నాహఙ్కారాలమ్బనం దేహః । అత ఎవ నేన్ద్రియాణ్యప్యస్యాలమ్బనమ్ , ఇన్ద్రియభేదేఽపి ‘యోఽహమద్రాక్షం స ఎవైతర్హి స్పృశామి’ ఇత్యహమాలమ్బనస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । విషయేభ్యస్త్వస్య వివేకః స్థవీయానేవ । బుద్ధిమనసోశ్చ కరణయోః అహమ్ ఇతి కర్తృప్రతిభాసప్రఖ్యానాలమ్బనత్వాయోగః । ‘కృశోఽహమ్’ ’ అన్ధోఽహమ్’ ఇత్యాదయశ్చ ప్రయోగా అసత్యప్యభేదే కథఞ్చిన్మఞ్చాః క్రోశన్తి ఇత్యాదివదౌపచారికా ఇతి యుక్తముత్పశ్యామః । తస్మాదిదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వ్యావృత్తః, స్ఫుటతరాహమనుభవగమ్య ఆత్మా సంశయాభావాదజిజ్ఞాస్య ఇతి సిద్ధమ్ । అప్రయోజనత్వాచ్చ । తథా హి - సంసారనివృత్తిరపవర్గ ఇహ ప్రయోజనం వివక్షితమ్ । సంసారశ్చ ఆత్మయాథాత్మ్యాననుభవనిమిత్త ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన నివర్తనీయః । స చేదయమనాదిరనాదినా ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన సహానువర్తతే, కుతోఽస్య నివృత్తిరవిరోధాత్ ? కుతశ్చాత్మయాథాత్మ్యాననుభవః ? న హి అహమ్ ఇత్యనుభవాదన్యదాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానమస్తి । న చ అహమ్ ఇతి సర్వజనీనస్ఫుటతరానుభవసమర్థిత ఆత్మా దేహేన్ద్రియాదివ్యతిరిక్తః శక్య ఉపనిషదాం సహస్రైరప్యన్యథయితుమ్ , అనుభవవిరోధాత్ । న హ్యాగమాః సహస్రమపి ఘటం పటయితుమీశతే । తస్మాదనుభవవిరోధాదుపచరితార్థా ఎవోపనిషద ఇతి యుక్తముత్పశ్యామ ఇత్యాశయవానాశఙ్క్య పరిహరతి -

యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోః ఇతి ।

అత్ర చ యుష్మదస్మదిత్యాదిర్మిథ్యాభవితుం యుక్తమిత్యన్తః శఙ్కాగ్రన్థః । తథాపీత్యాదిపరిహారగ్రన్థః । తథాపీత్యభిసమ్బన్ధాచ్ఛఙ్కాయాం యద్యపీతి పఠితవ్యమ్ । ఇదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యే యుష్మద్గ్రహణమత్యన్తభేదోపలక్షణార్థమ్ । యథా హ్యహఙ్కారప్రతియోగీ త్వఙ్కారో నైవమిదఙ్కారః, ఎతే వయమిమే వయమాస్మహే ఇతి బహులం ప్రయోగదర్శనాదితి । చిత్స్వభావ ఆత్మా విషయీ, జడస్వభావా బుద్ధీన్ద్రియదేహవిషయా విషయాః । ఎతే హి చిదాత్మానం విసిన్వన్తి అవబధ్నన్తి । స్వేన రూపేణ నిరూపణీయం కుర్వన్తీతి యావత్ । పరస్పరానధ్యాసహేతావత్యన్తవైలక్షణ్యే దృష్టాన్తః -

తమః ప్రకాశవదితి ।

న హి జాతు కశ్చిత్సముదాచరద్వృత్తినీ ప్రకాశతమసీ పరస్పరాత్మతయా ప్రతిపత్తుమర్హతి । తదిదముక్తమ్ -

ఇతరేతరభావానుపపత్తావితి ।

ఇతరేతరభావః ఇతరేతరత్వమ్ , తాదాత్మ్యమితి యావత్ తస్యానుపపత్తావితి । స్యాదేతత్ । మా భూద్ధర్మిణోః పరస్పరభావః తద్ధర్మాణాం తు జాడ్యచైతన్యనిత్యత్వానిత్యత్వాదీనామితరేతరాధ్యాసో భవిష్యతి ।

దృశ్యతే హి ధర్మిణోర్వివేకగ్రహణేఽపి తద్ధర్మాణామధ్యాసః, యథా కుసుమాద్భేదేన గృహ్యమాణేఽపి స్ఫటికమణావతిస్వచ్ఛతయా జపాకుసుమప్రతిబిమ్బోద్గ్రాహిణ్యరుణః స్ఫటికైత్యారుణ్యవిభ్రమ ఇత్యత ఉక్తమ్ -

తద్ధర్మాణామపీతి ।

ఇతరేతరత్ర ధర్మిణి ధర్మాణాం భావో వినిమయస్తస్యానుపపత్తిః । అయమభిసన్ధిః - రూపవద్ధి ద్రవ్యమతిస్వచ్ఛతయా రూపవతో ద్రవ్యాన్తరస్య తద్వివేకేన గృహ్యమాణస్యాపి ఛాయాం గృహ్ణీయాత్ , చిదాత్మా త్వరూపో విషయీ న విషయచ్ఛాయాముద్గ్రాహయితుమర్హతి । యథాహుః -'శబ్దగన్ధరసానాం చ కీదృశీ ప్రతిబిమ్బతా” ఇతి । తదిహ పారిశేష్యాద్విషయవిషయిణోరన్యోన్యాత్మసమ్భేదేనైవ తద్ధర్మాణామపి పరస్పరసమ్భేదేన వినిమయాత్మనా భవితవ్యమ్ , తౌ చేద్ధర్మిణావత్యన్తవివేకేన గృహ్యమాణావసమ్భిన్నౌ, అసమ్భిన్నాః సుతరాం తయోర్ధర్మాః, స్వాశ్రయాభ్యాం వ్యవధానేన దూరాపేతత్వాత్ ।

తదిదముక్తమ్ -

సుతరామితి ।

తద్విపర్యయేణేతి ।

విషయవిపర్యయేణేత్యర్థః । మిథ్యాశబ్దోఽపహ్నవవచనః । ఎతదుక్తం భవతి - అధ్యాసో భేదాగ్రహేణ వ్యాప్తః, తద్విరుద్ధశ్చేహాస్తి భేదగ్రహః, స భేదాగ్రహం నివర్తయంస్తద్వ్యాప్తమధ్యాసమపి నివర్తయతీతి । మిథ్యేతి భవితుం యుక్తం యద్యపి తథాపీతి యోజనా ।। ఇదమత్రాకూతమ్ - భవేదేతదేవం యద్యహమిత్యనుభవే ఆత్మతత్వం ప్రకాశేత । న త్వేతదస్తి । తథాహి సమస్తోపాధ్యనవచ్ఛిన్నానన్తానన్దచైతన్యైకరసముదాసీనమేకమద్వితీయమాత్మతత్త్వం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు గీయతే । న చైతాన్యుపక్రమపరామర్శోపసంహారైః క్రియాసమభిహారేణేదృగాత్మతత్త్వమభిదధతి తత్పరాణి సన్తి శక్యాని శక్రేణాప్యుపచరితార్థాని కర్తుమ్ । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి, యథాహో దర్శనీయాహో దర్శనీయేతి న న్యూనత్వం, ప్రాగేవోపచరితత్వమితి । అహమనుభవస్తు ప్రాదేశికమనేకవిధశోకదుఃఖాదిప్రపఞ్చోపప్లుతమాత్మానమాదర్శయన్ కథమాత్మతత్త్వగోచరః కథం వానుపప్లవః । న చ జ్యేష్ఠప్రమాణప్రత్యక్షవిరోధాదామ్నాయస్యైవ తదపేక్షస్యాప్రామాణ్యముపచరితార్థత్వం చేతి యుక్తమ్ , తస్యాపౌరుషేయతయా నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కస్య, బోధకతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావస్య స్వకార్యే ప్రమితావనపేక్షత్వాత్ । ప్రమితావనపేక్షత్వేఽప్యుత్పత్తౌ ప్రత్యక్షాపేక్షత్వాత్తద్విరోధాదనుత్పత్తిలక్షణమప్రామాణ్యమితి చేన్న । ఉత్పాదకాప్రతిద్వన్ద్విత్వాత్ । న హ్యాగమజ్ఞానం సాంవ్యవహారికం ప్రత్యక్షస్య ప్రామాణ్యముపహన్తి యేన కారణాభావాన్న భవేదపి తు తాత్త్వికమ్ । న చ తత్తస్యోత్పాదకమ్ । అతాత్త్వికప్రమాణభావేభ్యోఽపి సాంవ్యవహారికప్రమాణేభ్యస్తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిదర్శనాత్ । తథా చ వర్ణే హ్రస్వత్వదీర్ఘత్వాదయోఽన్యధర్మా అపి సమారోపితాః తత్త్వప్రతిపత్తిహేతవః । న హి లౌకికాః నాగ ఇతి వా నగ ఇతి వా పదాత్కుఞ్చరం వా తరుం వా ప్రతిపద్యమానా భవన్తి భ్రాన్తాః । న చానన్యపరం వాక్యం స్వార్థముపచరితార్థం యుక్తమ్ । ఉక్తం హి ‘న విధౌ పరః శబ్దార్థ’ ఇతి । జ్యేష్ఠత్వం చ అనపేక్షితస్య బాధ్యత్వే హేతుః న తు బాధకత్వే, రజతజ్ఞానస్య జ్యాయసః శుక్తిజ్ఞానేన కనీయసా బాధదర్శనాత్ । తదనపబాధనే తదపబాధాత్మనస్తస్యోత్పత్తేరనుత్పత్తేః । దర్శితం చ తాత్త్వికప్రమాణభావస్యానపేక్షితత్వమ్ । తథా చ పారమర్షం సూత్రం, “పౌర్వాపర్యే పూర్వదౌర్బల్యం ప్రకృతివత్” (ఆ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) ఇతి । తథా “పూర్వాత్పరబలీయస్త్వం తత్ర నామ ప్రతీయతామ్ । అన్యోన్యనిరపేక్షాణాం యత్ర జన్మ ధియాం భవేత్” ॥ ఇతి । అపి చ యేఽప్యహఙ్కారాస్పదమాత్మానమాస్థిషత తైరప్యస్య న తాత్త్వికత్వమభ్యుపేతవ్యమ్ - ’ అహమిహైవాస్మి సదనే జానానః’ ఇతి సర్వవ్యాపినః ప్రాదేశికత్వేన గ్రహాత్ । ఉచ్చతరగిరిశిఖరవర్తిషు మహాతరుషు భూమిష్ఠస్య దూర్వాప్రవాలనిర్భాసప్రత్యయవత్ । న చేదం దేహస్య ప్రాదేశికత్వమనుభూయతే న త్వాత్మన ఇతి సామ్ప్రతమ్ । న హి తదైవం భవతి - ’ అహమ్’ ఇతి; గౌణత్వే వా న ’ జానానః’ ఇతి । అపి చ పరశబ్దః పరత్ర లక్ష్యమాణగుణయోగేన వర్తత ఇతి యత్ర ప్రయోక్తృప్రతిపత్రోః సమ్ప్రతిపత్తిః స గౌణః, స చ భేదప్రత్యయపురఃసరః । తద్యథా నైయమికాగ్నిహోత్రవచనోఽగ్నిహోత్రశబ్దః (ఆ.౧. పా.౪. సూ.౪)ప్రకరణాన్తరావధృతభేదే కౌణ్డపాయినామయనగతే కర్మణి “మాసమగ్మిహోత్రం జుహోతి” (ఆ. ౭ పా. ౩ సూ. ౧) ఇత్యత్ర సాధ్యసాదృశ్యేన గౌణః, మాణవకే చానుభవసిద్ధభేదే సింహాత్సింహశబ్దః । న త్వహఙ్కారస్య ముఖ్యోఽర్థో నిర్లుఠితగర్భతయా దేహాదిభ్యో భిన్నోఽనుభూయతే, యేన పరశబ్దః శరీరాదౌ గౌణో భవేత్ । న చాత్యన్తనిరూఠతయా గౌణేఽపి న గౌణత్వాభిమానః సార్షపాదిషు తైలశబ్దవదితి వేదితవ్యమ్ । తత్రాపి స్నేహాత్తిలభవాద్భేదే సిద్ధ ఎవ సార్షపాదీనాం తైలశబ్దవాచ్యత్వాభిమానో, న త్వర్థయోస్తైలసార్షపయోరభేదాధ్యవసాయః । తత్సిద్ధం గౌణత్వముభయదర్శినో గౌణముఖ్యవివేకవిజ్ఞానేన వ్యాప్తం తదిదం వ్యాపకం వివేకజ్ఞానం నివర్తమానం గౌణతామపి నివర్తయతీతి । న చ బాలస్థవిరశరీరభేదేఽపి సోఽహమిత్యేకస్యాత్మనః ప్రతిసన్ధానాద్దేహాదిభ్యో భేదేన అస్త్యాత్మానుభవ ఇతి వాచ్యమ్ । పరీక్షకాణాం ఖల్వియం కథా న లౌకికానామ్ । పరీక్షకా అపి హి వ్యవహారసమయే న లోకసామాన్యమతివర్తన్తే । వక్ష్యత్యనన్తరమేవ హి భగవాన్భాష్యకారః - “పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్” ఇతి । బాహ్యా అప్యాహుః - “శాస్త్రచిన్తకాః ఖల్వేవం వివేచయన్తి న ప్రతిపత్తారః” ఇతి । తత్పారిశేష్యాచ్చిదాత్మగోచరమహఙ్కారమహమిహాస్మి సదన ఇతి ప్రయుఞ్జానో లౌకికః శరీరాద్యభేదగ్రహాదాత్మనః ప్రాదేశికత్వమభిమన్యతే, నభస ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యుపాధ్యవచ్ఛేదాదితి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాహఙ్కారప్రామాణ్యాయ దేహాదివదాత్మాపి ప్రాదేశిక ఇతి యుక్తమ్ । తదా ఖల్వయమణుపరిమాణో వా స్యాద్దేహపరిమాణో వా ? అణుపరిమాణత్వే స్థూలోఽహమ్ దీర్ఘ ఇతి చ న స్యాత్ , దేహపరిమాణత్వే తు సావయవతయా దేహవదనిత్యత్వప్రసఙ్గః । కిఞ్చ అస్మిన్పక్షే అవయవసముదాయో వా చేతయేత్ప్రత్యేకం వావయవాః ? ప్రత్యేకం చేతనత్వపక్షే బహూనాం చేతనానాం స్వతన్త్రాణామేకవాక్యతాభావాదపర్యాయం విరుద్ధదిక్క్రియతయా శరీరమున్మథ్యేత, అక్రియం వా ప్రసజ్యేత । సముదాయస్య తు చైతన్యయోగే వృక్ణ ఎకస్మిన్నవయవే చిదాత్మనోఽప్యవయవో వృక్ణ ఇతి న చేతయేత్ । న చ బహూనామవయవానాం పరస్పరావినాభావనియమో దృష్టః । య ఎవావయవో విశీర్ణస్తదా తదభావే న చేతయేత్ । విజ్ఞానాలమ్బనత్వేఽప్యహంప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వం తదవస్థమేవ । తస్య స్థిరవస్తునిర్భాసత్వాదస్థిరత్వాచ్చ విజ్ఞానానామ్ । ఎతేన స్థూలోఽహమన్ధోఽహం గచ్ఛామీత్యాదయోఽప్యధ్యాసతయా వ్యాఖ్యాతాః । తదేవముక్తేన క్రమేణాహంప్రత్యయే పూతికూష్మాణ్డీకృతే భగవతీ శ్రుతిరప్రత్యూహం కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకాద్యాత్మత్వమహమనుభవప్రసఞ్జితమాత్మనో నిషేద్ధుమర్హతీతి ।

తదేవం సర్వప్రవాదిశ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణప్రథితమిథ్యాభావస్యాహంప్రత్యయస్య స్వరూపనిమిత్తఫలైరుపవ్యాఖ్యానమ్ -

అన్యోన్యస్మిన్నిత్యాది ।

అత్ర చాన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణ్యాత్మశరీరాదౌ ‘అన్యోన్యాత్మకతామ్’ అధ్యస్యాహమిదం శరీరాదీతి । ఇదమితి చ వస్తుతః, న ప్రతీతితః । లోకవ్యవహారో లోకానాం వ్యవహారః, స చాయమహమితి వ్యపదేశః । ఇతిశబ్దసూచితశ్చ శరీరాద్యనుకూలం ప్రతికూలం చ ప్రమేయజాతం ప్రమాయ ప్రమాణేన తదుపాదానపరివర్జనాదిః । “అన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్య” అన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణి దేహాదిధర్మాఞ్జన్మమరణజరావ్యాధ్యాదీనాత్మని ధర్మిణి అధ్యస్తదేహాదిభావే సమారోప్య, తథా చైతన్యాదీనాత్మధర్మాన్ దేహాదావధ్యస్తాత్మభావే సమారోప్య, మమేదం జరామరణపుత్రపశుస్వామ్యాదీతి వ్యవహారో వ్యపదేశః, ఇతిశబ్దసూచితశ్చ తదనురూపః ప్రవృత్త్యాదిః । అత్ర చ అధ్యాసవ్యవహారక్రియాభ్యాం యః కర్తోన్నీతః స సమాన ఇతి సమానకర్తృకత్వేనాధ్యస్య వ్యవహార ఇత్యుపపన్నమ్ ।

పూర్వకాలత్వసూచితమధ్యాసస్య వ్యవహారకారణత్వం స్ఫుటయతి -

మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః వ్యవహారః ।

మిథ్యాజ్ఞానమధ్యాసస్తన్నిమిత్తః । తద్భావాభావానువిధానాద్వ్యవహారభావాభావయోరిత్యర్థః ।

తదేవమధ్యాసస్వరూపం ఫలం చ వ్యవహారముక్త్వా తస్య నిమిత్తమాహ -

ఇతరేతరావివేకేన ।

వివేకాగ్రహణేత్యర్థః ।

అథావివేక ఎవ కస్మాన్న భవతి, తథా చ నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -

అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోః ।

పరమార్థతో ధర్మిణోరతాదాత్మ్యం వివేకో ధర్మాణాం చాసఙ్కీర్ణతా వివేకః । స్యాదేతత్ । వివిక్తయోర్వస్తుసతోర్భేదాగ్రహనిబన్ధనస్తాదాత్మ్యవిభ్రమో యుజ్యతే, శుక్తేరివ రజతాద్భేదాగ్రహ నిబన్ధనో రజతతాదాత్మ్యవిభ్రమః ।

ఇహ తు పరమార్థసతశ్చిదాత్మనోఽత్యన్తభిన్నం న దేహాద్యస్తి వస్తుసత్ , తత్కుతశ్చిదాత్మనో భేదాగ్రహః కుతశ్చ తాదాత్మ్యవిభ్రమః ఇత్యత ఆహ -

సత్యానృతే మిథునీకృత్య ఇతి ।

వివేకాగ్రహాదధ్యస్యేతి యోజనా । సత్యం చిదాత్మా, అనృతం బుద్ధీన్ద్రియదేహాది, తే ద్వే ధర్మిణీ మిథునీకృత్య యుగలీకృత్యేత్యర్థః । న చ సంవృతిపరమార్థసతోః పారమార్థికం మిథునమస్తీత్యభూతతద్భావార్థస్య చ్వేః ప్రయోగః ।

ఎతదుక్తం భవతి - అప్రతీతస్యారోపాయోగాదారోప్యస్య ప్రతీతిరుపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి । స్యాదేతత్ । ఆరోప్యస్య ప్రతీతౌ సత్యాం పూర్వదృష్టస్య సమారోపః సమారోపనిబన్ధనా చ ప్రతీతిరితి దుర్వారం పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యత ఆహ -

నైసర్గిక ఇతి ।

స్వాభావికోఽనాదిరయం వ్యవహారః । వ్యవహారానాదితయా తత్కారణస్యాధ్యాసస్యానాదితోక్తా, తతశ్చ పూర్వపూర్వమిథ్యాజ్ఞానోపదర్శితస్య బుద్ధీన్ద్రియశరీరాదేరుత్తరోత్తరాధ్యాసోపయోగ ఇత్యనాదిత్వాత్బీజాఙ్కురవన్న పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యర్థః । స్యాదేతత్ । అద్ధా పూర్వప్రతీతిమాత్రముపయుజ్యత ఆరోపే, న తు ప్రతీయమానస్య పరమార్థసత్తా । ప్రతీతిరేవ తు అత్యన్తాసతో గగనకమలినీకల్పస్య దేహేన్ద్రియాదేర్నోపపద్యతే । ప్రకాశమానత్వమేవ హి చిదాత్మనోఽపి సత్త్వం న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వా, ద్వైతాపత్తేః । సత్తాయాశ్చార్థక్రియాకారితాయాశ్చ సత్తాన్తరార్థక్రియాకారితాన్తరకల్పనేఽనవస్థాపాతాత్ , ప్రకాశమానతైవ సత్తాభ్యుపేతవ్యా । తథా చ దేహాదయః ప్రకాశమానత్వాన్నాసన్తః, చిదాత్మవత్ ।

అసత్త్వే వా న ప్రకాశమానాః, తత్కథం సత్యానృతయోర్మిథునీభావః, తదభావే వా కస్య కుతో భేదాగ్రహః, తదసమ్భవే కుతోఽధ్యాస ఇత్యాశయవానాహ -

ఆహ

ఆక్షేప్తా -

కోఽయమధ్యాసో నామ ।

క ఇత్యాక్షేపే ।

సమాధాతా లోకసిద్ధమధ్యాసలక్షణమాచక్షాణ ఎవాక్షేపం ప్రతిక్షిపతి -

ఉచ్యతే - స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః ।

అవసన్నోఽవమతో వా భాసోఽవభాసః । ప్రత్యయాన్తరబాధశ్చాస్యవసాదోఽవమానో వా । ఎతావతా మిథ్యాజ్ఞానమిత్యుక్తం భవతి । తస్యేదముపవ్యాఖ్యానమ్ “పూర్వదృష్ట” ఇత్యాది । పూర్వదృష్టస్యావభాసః పూర్వదృష్టావభాసః । మిథ్యాప్రత్యయశ్చారోపవిషయారోపణీయమిథునమన్తరేణ న భవతీతి పూర్వదృష్టగ్రహణేనానృతమారోపణీయముపస్థాపయతి । తస్య చ దృష్టత్వమాత్రముపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి దృష్టగ్రహణమ్ । తథాపి వర్తమానం దృష్టం దర్శనం నారోపోపయోగీతి పూర్వేత్యుక్తమ్ । తచ్చ పూర్వదృష్టం స్వరూపేణ సదప్యారోపణీయతయా అనిర్వాచ్యమిత్యనృతమ్ ।

ఆరోపవిషయం సత్యమాహ -

పరత్రేతి ।

పరత్ర శుక్తికాదౌ పరమార్థసతి, తదనేన సత్యానృతమిథునముక్తమ్ । స్యాదేతత్ । పరత్ర పూర్వదృష్టావభాస ఇత్యలక్షణమ్ , అతివ్యాపకత్వాత్ । అస్తి హి స్వస్తిమత్యాం గవి పూర్వదృష్టస్య గోత్వస్య, పరత్ర కాలాక్ష్యామవభాసః । అస్తి చ పాటలిపుత్రే పూర్వదృష్టస్య దేవదత్తస్య పరత్ర మాహిష్మత్యామవభాసః సమీచీనః ।

అవభాసపదం చ సమీచీనేఽపి ప్రత్యయే ప్రసిద్ధమ్ , యథా నీలస్యావభాసః పీతస్యావభాస ఇత్యత ఆహ -

స్మృతిరూప ఇతి ।

స్మృతే రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపః । అసంనిహితవిషయత్వం చ స్మృతిరూపత్వమ్ , సంనిహితవిషయం చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సమీచీనమితి నాతివ్యాప్తిః । నాప్యవ్యాప్తిః, స్వప్నజ్ఞానస్యాపి స్మృతివిభ్రమరూపస్యైవంరూపత్వాత్ । అత్రాపి హి స్మర్యమాణే పిత్రాదౌ నిద్రోపప్లవవశాదసంనిధానాపరామర్శే, తత్ర తత్ర పూర్వదృష్టస్యైవ సంనిహితదేశకాలత్వస్య సమారోపః । ఎవం పీతః శఙ్ఖస్తిక్తో గుడైత్యత్రాప్యేతల్లక్షణం యోజనీయమ్ । తథా హి - బహిర్వినిర్గచ్ఛదత్యచ్ఛనయనరశ్మిసమ్పృక్తపిత్తద్రవ్యవర్తినీం పీతతాం పిత్తరహితామనుభవన్ , శఙ్ఖం చ దోషాచ్ఛాదితశుక్లిమాం న ద్రవ్యమాత్రమనుభవన్ , పీతతాయాశ్చ శఙ్ఖాసమ్బన్ధమననుభవన్ , అసమ్బన్ధాగ్రహణసారూప్యేణపీతం తపనీయపిణ్డమ్పీతం బిల్వఫలమిత్యాదౌ పూర్వదృష్టం సామానాధికరణ్యం పీతత్వశఙ్ఖత్వయోరారోప్యాహపీతః శఙ్ఖ ఇతి । ఎతేనతిక్తో గుడ ఇతి ప్రత్యయో వ్యాఖ్యాతః । ఎవం విజ్ఞాతృపురుషాభిముఖేష్వాదర్శోదకాదిషు స్వచ్ఛేషు చాక్షుషం తేజో లగ్నమపి బలీయసా సౌర్యేణ తేజసా ప్రతిస్రోతః ప్రవర్తితం ముఖసంయుక్తం ముఖం గ్రాహయత్ , దోషవశాత్తద్దేశతామనభిముఖతాం చ ముఖస్యాగ్రాహయత్ , పూర్వదృష్టాభిముఖాదర్శోదకదేశతామాభిముఖ్యం చ ముఖస్యారోపయతీతి ప్రతిబిమ్బవిభ్రమోఽపి లక్షితో భవతి । ఎతేన ద్విచన్ద్రదిఙ్మోహాలాతచక్రగన్ధర్వనగరవంశోరగాదివిభ్రమేష్వపి యథాసమ్భవం లక్షణం యోజనీయమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - న ప్రకాశమానతామాత్రం సత్త్వమ్ , యేన దేహేన్ద్రియాదేః ప్రకాశమానతయా సద్భావో భవేత్ । న హి సర్పాదిభావేన రజ్జ్వాదయో వా స్ఫటికాదయో వా రక్తాదిగుణయోగినో న ప్రతిభాసన్తే, ప్రతిభాసమానా వా భవన్తి తదాత్మానస్తద్ధర్మాణో వా । తథా సతి మరుషు మరీచిచయమ్ , ఉచ్చావచముచ్చలత్తుఙ్గతరఙ్గభఙ్గమాలేయమభ్యర్ణవమవతీర్ణా మన్దాకినీ, ఇత్యభిసన్ధాయ ప్రవృత్తస్తత్తోయమాపీయ పిపాసాముపశమయేత్ । తస్మాదకామేనాప్యారోపితస్య ప్రకాశమానస్యాపి న వస్తుసత్త్వమభ్యుపగమనీయమ్ । న చ మరీచిరూపేణ సలిలమవస్తుసత్స్వరూపేణ తు పరమార్థసదేవ, దేహేన్ద్రియాదయస్తు స్వరూపేణాప్యసన్త ఇత్యనుభవాగోచరత్వాత్కథమారోప్యన్త ఇతి సామ్ప్రతమ్ యతో యద్యసన్నానుభవగోచరః కథం తర్హి మరీచ్యాదీనామసతాం తోయతయానుభవగోచరత్వమ్ , న చ స్వరూపసత్త్వేన తోయాత్మనాపి సన్తో భవన్తి । యద్యుచ్యేత నాభావో నామ భావాదన్యః కశ్చిదస్తి, అపి తు భావ ఎవ భావాన్తరాత్మనాభావః స్వరూపేణ తు భావః । యథాహుః - “భావాన్తరమభావో హి కయాచిత్తు వ్యపేక్షయా”(మణ్డనమిశ్రభ్రమవివేకః) ఇతి । తతశ్చ భావాత్మనోపాఖ్యేయతయాస్య యుజ్యేతానుభవగోచరతా । ప్రపఞ్చస్య పునరత్యన్తాసతో నిరస్తసమస్తసామర్థ్యస్య నిస్తత్త్వస్య కుతోఽనుభవవిషయభావః, కుతో వా చిదాత్మన్యారోపః । న చ విషయస్య సమస్తసామర్థ్యవిరహేఽపి జ్ఞానమేవ తత్తాదృశం స్వప్రత్యయసామర్థ్యాసాదితాదృష్టాన్తసిద్ధస్వభావభేదముపజాతమసతః ప్రకాశనం, తస్మాదసత్ప్రకాశనశక్తిరేవాస్యావిద్యేతి సామ్ప్రతమ్ । యతో యేయమసత్ప్రకాశనశక్తిర్విజ్ఞానస్య కిం పునరస్యాః శక్యమ్ , అసదితి చేత్ , కిమేతత్కార్యమాహోస్విదస్యా జ్ఞాప్యమ్ । న తావత్కార్యమ్ , అసతస్తత్త్వానుపపత్తేః । నాపి జ్ఞాప్యం, జ్ఞానాన్తరానుపలబ్ధేః, అనవస్థాపాతాచ్చ । విజ్ఞానస్వరూపమేవ అసతః ప్రకాశ ఇతి చేత్ , కః పునరేష సదసతోః సమ్బన్ధః ? అసదధీననిరూపణత్వం సతో జ్ఞానస్యాసతా సమ్బన్ధ ఇతి చేత్ , అహో బతాయమతినిర్వృత్తః ప్రత్యయతపస్వీ యస్యాసత్యపి నిరూపణమాయతతే, న చ ప్రత్యయస్తత్రాధత్తే కిఞ్చిత్ , అసత ఆధారత్వాయోగాత్ । అసదన్తరేణ ప్రత్యయో న ప్రథత ఇతి ప్రత్యయస్యైవైష స్వభావో న త్వసదధీనమస్య కిఞ్చిదితి చేత్ , అహో బతాస్యాసత్పక్షపాతో యదయమతదుత్పత్తిరతదాత్మా చ తదవినాభావనియతః ప్రత్యయ ఇతి । తస్మాదత్యన్తాసన్తః శరీరేన్ద్రియాదయో నిస్తత్త్వా నానుభవవిషయా భవితుమర్హన్తీతి । అత్ర బ్రూమః - నిస్తత్త్వం చేన్నానుభవగోచరః, తత్కిమిదానీం మరీచయోఽపి తోయాత్మనా సతత్త్వా యదనుభవగోచరాః స్యుః । న సతత్త్వాః, తదాత్మనా మరీచీనామసత్త్వాత్ । ద్వివిధం చ వస్తూనాం తత్త్వం సత్త్వమసత్త్వం చ । తత్ర పూర్వం స్వతః, పరం తు పరతః । యథాహుః - “స్వరూపపరరూపాభ్యాం నిత్యం సదసదాత్మకే । వస్తుని జ్ఞాయతే కిఞ్చిద్రూపం కైశ్చిత్కదా చ న॥”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి । తత్కిం మరీచిషు తోయనిర్భాసప్రత్యయస్తత్త్వగోచరః, తథా చ సమీచీన ఇతి న భ్రాన్తో నాపి బాధ్యేత । అద్ధా న బాధ్యేత యది మరీచీనతోయాత్మతత్త్వానతోయాత్మనా గృహ్ణీయాత్ । తోయాత్మనా తు గృహ్ణన్ కథమభ్రాన్తః, కథం వా బాధ్యః హన్త తోయాభావాత్మనాం మరీచినాం తోయభావాత్మత్వం తావన్న సత్ , తేషాం తోయాభావాదభేదేన తోయభావాత్మతానుపపత్తేః । నాప్యసత్ । వస్త్వన్తరమేవ హి వస్త్వన్తరస్యాసత్త్వమాస్థీయతే “భావాన్తరమభావోఽన్యో న కశ్చిదనిరూపణాత్”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి వదద్భిః, న చారోపితం రూపం వస్త్వన్తరమ్ , తద్ధి మరీచయో వా భవేయుః, గఙ్గాదిగతం తోయం వా । పూర్వస్మిన్కల్పే మరీచయః ఇతి ప్రత్యయః స్యాత్ , న తోయమితి । ఉత్తరస్మింస్తు గఙ్గాయాం తోయమితి స్యాత్ , న పునరిహేతి । దేశభేదాస్మరణే తోయమితి స్యాన్న పునరిహేతి । న చేదమత్యన్తమసన్నిరస్తసమస్తస్వరూపమలీకమేవాస్తు ఇతి సామ్ప్రతమ్ , తస్యానుభవగోచరత్వానుపపత్తేరిత్యుక్తమధస్తాత్ । తస్మాన్న సత్ , నాసన్నాపి సదసత్ , పరస్పరవిరోధాదిత్యనిర్వాచ్యమేవారోపణీయం మరీచిషు తోయమాస్థేయమ్ , తదనేన క్రమేణాధ్యస్తం తోయం పరమార్థతోయమివ, అత ఎవ పూర్వదృష్టమివ, తత్త్వతస్తు న తోయం న చ పూర్వదృష్టం, కిం త్వనృతమనిర్వాచ్యమ్ । ఎవం చ దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చోఽప్యనిర్వాచ్యః, అపూర్వోఽపి పూర్వమిథ్యాప్రత్యయోపదర్శిత ఇవ పరత్ర చిదాత్మన్యధ్యస్యత ఇతి ఉపపన్నమ్ , అధ్యాసలక్షణయోగాత్ । దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చబాధనం చోపపాదయిష్యతే । చిదాత్మా తు శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణగోచరః, తన్మూలతదవిరుద్ధన్యాయనిర్ణీతశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః సత్త్వేనైవ నిర్వాచ్యః । అబాధితా స్వయమ్ప్రకాశతైవ అస్య సత్తా, సా చ స్వరూపమేవ చిదాత్మనః, న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వేతి సర్వమవదాతమ్ ।

స చాయమేవంలక్షణకోఽధ్యాసోఽనిర్వచనీయః సర్వేషామేవ సంమతః పరీక్షకాణాం, తద్భేదే పరం విప్రతిపత్తిరిత్యనిర్వచనీయతాం ద్రఢయితుమాహ -

తం కేచిదన్యత్రాన్యధర్మాధ్యాస ఇతి వదన్తి ।

అన్యధర్మస్య, జ్ఞానధర్మస్య రజతస్య । జ్ఞానాకారస్యేతి యావత్ । అధ్యాసోఽన్యత్ర బాహ్యే । సౌత్రాన్తికనయే తావద్బాహ్యమస్తి వస్తు సత్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యారోపః । విజ్ఞానవాదినామపి యద్యపి న బాహ్యం వస్తు సత్ , తథాప్యనాద్యవిద్యావాసనారోపితమలీకం బాహ్యమ్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యాధ్యారోపః । ఉపపత్తిశ్చ యద్యాదృశమనుభవసిద్ధం రూపం తత్తాదృశమేవాభ్యుపేతవ్యమిత్యుత్సర్గః, అన్యథాత్వం పునరస్య బలవద్బాధకప్రత్యయవశాత్ నేదం రజతమితి చ బాధకస్యేదన్తామాత్రబాధేనోపపత్తౌ న రజతగోచరతోచితా । రజతస్య ధర్మిణో బాధే హి రజతం చ తస్య చ ధర్మ ఇదన్తా బాధితే భవేతామ్ , తద్వరమిదన్తైవాస్య ధర్మో బాధ్యతాం న పునా రజతమపి ధర్మి, తథా చ రజతం బహిర్బాధితమర్థాదాన్తరే జ్ఞానే వ్యవతిష్ఠత ఇతి జ్ఞానాకారస్య బహిరధ్యాసః సిధ్యతి ।

కేచిత్తు -

జ్ఞానాకారఖ్యాతావపరితుష్యన్తో వదన్తి -

యత్ర యదధ్యాసస్తద్వివేకాగ్రహనిబన్ధనో భ్రమ ఇతి ।

అపరితోషకారణం చాహుః - విజ్ఞానకారతా రజతాదేరనుభవాద్వా వ్యవస్థాప్యేతానుమానాద్వా । తత్రానుమానముపరిష్టాన్నిరాకరిష్యతే । అనుభవోఽపి రజతప్రత్యయో వా స్యాత్ , బాధకప్రత్యయో వా । న తావద్రజతానుభవః । స హీదఙ్కారాస్పదం రజతమావేదయతి న త్వాన్తరమ్ । అహమితి హి తదా స్యాత్ , ప్రతిపత్తుః ప్రత్యయాదవ్యతిరేకాత్ । భ్రాన్తం విజ్ఞానం స్వాకారమేవ బాహ్యతయాధ్యవస్యతి, తథా చ నాహఙ్కారాస్పదమస్య గోచరః, జ్ఞానాకారతా పునరస్య బాధకప్రత్యయప్రవేదనీయేతి చేత్ , హన్త బాధకప్రత్యయమాలోచయత్వాయుష్మాన్ । కిం పురోవర్తి ద్రవ్యం రజతాద్వివేచయత్యాహోస్విత్ జ్ఞానాకారతామప్యస్య దర్శయతి । తత్ర జ్ఞానాకారతోపదర్శనవ్యాపారం బాధకప్రత్యయస్య బ్రువాణః శ్లాఘనీయప్రజ్ఞో దేవానాంప్రియః । పురోవర్తిత్వప్రతిషేధాదర్థాదస్య జ్ఞానాకారతేతి చేన్న । అసంనిధానాగ్రహనిషేధాదసంనిహితో భవతి । ప్రతిపత్తురత్యన్తసంనిధానం త్వస్య ప్రతిపత్త్రాత్మకం కుతస్త్యమ్ । న చైష రజతస్య నిషేధః, న చేదన్తాయాః, కిం తు వివేకాగ్రహప్రసఞ్జితస్య రజతవ్యవహారస్య । న చ రజతమేవ శుక్తికాయాం ప్రసఞ్జితం రజతజ్ఞానేన । నహి రజతనిర్భాసనం శుక్తికాలమ్బనం యుక్తమ్ అనుభవవిరోధాత్ । న ఖలు సత్తామాత్రేణాలమ్బనమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ । సర్వేషామర్థానాం సత్త్వావిశేషాదాలమ్బనత్వప్రసఙ్గాత్ । నాపి కారణత్వేన, ఇన్ద్రియాదీనామపి కారణత్వాత్ । తథా చ భాసమానతైవాలమ్బనార్థః । న చ రజతజ్ఞానే శుక్తికా భాసతే, ఇతి కథమాలమ్బనమ్ , భాసమానతాభ్యుపగమే వా కథం నానుభవవిరోధః । అపి చేన్ద్రియాదీనాం సమీచీనజ్ఞానోపజననే సామర్థ్యముపలబ్ధమితి కథమేభ్యో మిథ్యాజ్ఞానసమ్భవః । దోషసహితానాం తేషాం మిథ్యాప్రత్యయేఽపి సామర్థ్యమితి చేన్న, దోషాణాం కార్యోపజననసామర్థ్యవిఘాతమాత్రహేతుత్వాత్ , అన్యథా దుష్టాదపి కుటజబీజాద్వటాఙ్కురోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । అపి చ స్వగోచరవ్యభిచారే విజ్ఞానానాం సర్వత్రానాశ్వాసప్రసఙ్గః । తస్మాత్సర్వం జ్ఞానం సమీచీనమాస్థేయమ్ । తథా చ రజతమ్ , ఇదమితి చ ద్వే విజ్ఞానే స్మృత్యనుభవరూపే, తత్రేదమితి పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణమ్ , దోషవశాత్తద్గతశుక్తిత్వసామాన్యవిశేషస్యాగ్రహాత్ , తన్మాత్రం చ గృహీతం సదృశతయా సంస్కారోద్బోధక్రమేణ రజతే స్మృతిం జనయతి । సా చ గృహీతగ్రహణస్వభావాపి దోషవశాద్గృహీతత్వాంశప్రమోషాద్గ్రహణమాత్రమవతిష్ఠతే । తథా చ రజతస్మృతేః పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణస్య చ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చ భేదాగ్రహాత్ , సంనిహితరజతగోచరజ్ఞానసారూప్యేణ, ఇదం రజతమితి భిన్నే అపి స్మరణగ్రహణే అభేదవ్యవహారం చ సామానాధికరణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । క్వచిత్పునర్గ్రహణే ఎవ మిథోఽనుగృహీతభేదే, యథా పీతః శఙ్ఖ ఇతి । అత్ర హి బహిర్వినిర్గచ్ఛన్నయనరశ్మివర్తినః పిత్తద్రవ్యస్య కాచస్యేవ స్వచ్ఛస్య పీతత్వం గృహ్యతే పిత్తం తు న గృహ్యతే । శఙ్ఖోఽపి దోషవశాచ్ఛుక్లగుణరహితః స్వరూపమాత్రేణ గృహ్యతే । తదనయోర్గుణగుణినోరసంసర్గాగ్రహసారూప్యాత్పీతతపనీయపిణ్డప్రత్యయావిశేషేణాభేదవ్యవహారః సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చ । భేదాగ్రహప్రసఞ్జితాభేదవ్యవహారబాధనాచ్చ నేదమితి వివేకప్రత్యయస్య బాధకత్వమప్యుపపద్యతే, తదుపపత్తౌ చ ప్రాచీనస్య ప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వమపి లోకసిద్ధం సిద్ధం భవతి । తస్మాద్యథార్థాః సర్వే విప్రతిపన్నాః సన్దేహవిభ్రమాః, ప్రత్యయత్వాత్ , ఘటాదిప్రత్యయవత్ ।

తదిదముక్తమ్ -

యత్ర యదధ్యాస ఇతి ।

యస్మిన్శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాస ఇతి లోకప్రసిద్ధిః నాసావన్యథాఖ్యాతినిబన్ధనా, కిన్తు గృహీతస్య రజతాదేస్తత్స్మరణస్య చ గృహీతతాంశప్రమోషేణ, గృహీతమాత్రస్య చ యః ఇదమితి పురోఽవస్థితాద్ద్రవ్యమాత్రాత్తజ్జ్ఞానాచ్చ వివేకః, తదగ్రహణనిబన్ధనో భ్రమః । భ్రాన్తత్వం చ గ్రహణస్మరణయోరితరేతరసామానాధికరణ్యవ్యపదేశో రజతవ్యవహారశ్చేతి ।అన్యే తు - అత్రాప్యపరితుష్యన్తః, యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే । అత్రేదమాకూతమ్ - అస్తి తావద్రజతార్థినోరజతమిదమితి ప్రత్యయాత్పురోవర్తిని ద్రవ్యే ప్రవృత్తిః, సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చేతి సర్వజనీనమ్ । తదేతన్న తావద్గ్రహణస్మరణయోస్తద్గోచరయోశ్చ మిథో భేదాగ్రహమాత్రాద్భవితుమర్హతి । గ్రహణనిబన్ధనౌ హి చేతనస్య వ్యవహారవ్యపదేశౌ కథమగ్రహణమాత్రాద్భవేతామ్ । ననూక్తం నాగ్రహణమాత్రాత్ , కిం తు గ్రహణస్మరణే ఎవ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చాగృహీతభేదే, సమీచీనపురఃస్థితరజతవిజ్ఞానసారూప్యేణాభేదవ్యవహారం సామానాధికణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । అథ సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోర్గృహ్యమాణం వా వ్యవహారప్రవృత్తిహేతుః, అగృహ్యమాణం వా సత్తామాత్రేణ । గృహ్యమాణత్వేఽపి ‘సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోరిదమితి రజతమితి చ జ్ఞానయోః’ ఇతి గ్రహణమ్ , ‘అథవానయోరేవ స్వరూపతో విషయతశ్చ మిథో భేదాగ్రహః’ ఇతి గ్రహణమ్ । తత్ర న తావత్సమీచీనజ్ఞానసదృశే ఇతి జ్ఞానం సమీచీనజ్ఞానవద్వ్యవహారప్రవర్తకమ్ । న హిగోసదృశో గవయ ఇతి జ్ఞానం గవార్థినం గవయే ప్రవర్తయతి । అనయోరేవ భేదాగ్రహ ఇతి తు జ్ఞానం పరాహతమ్ , న హి భేదాగ్రహేఽనయోరితి భవతి, అనయోరితి గ్రహే భేదాగ్రహణమితి చ భవతి । తస్మాత్సత్తామాత్రేణ భేదాగ్రహోఽగృహీత ఎవ వ్యవహారహేతురితి వక్తవ్యమ్ । తత్ర కిమయమారోపోత్పాదక్రమేణ వ్యవహారహేతురస్త్వాహోఽనుత్పాదితారోప ఎవ స్వత ఇతి । వయం తు పశ్యామః - చేతనవ్యవహారస్యాజ్ఞానపూర్వకత్వానుపపత్తేః, ఆరోపజ్ఞానోత్పాదక్రమేణైవైతి । నను సత్యం చేతనవ్యవహారో నాజ్ఞానపూర్వకః కిం త్వవిదితవివేకగ్రహణస్మరణపూర్వక ఇతి । మైవమ్ । నహి రజతప్రాతిపదికార్థమాత్రస్మరణం ప్రవృత్తావుపయుజ్యతే । ఇదఙ్కారాస్పదాభిముఖీ ఖలు రజతార్థినాం ప్రవృత్తిరిత్యవివాదమ్ । కథం చాయమిదఙ్కారాస్పదే ప్రవర్తేత యది న తదిచ్ఛేత్ । అన్యదిచ్ఛత్యన్యత్కరోతీతి వ్యాహతమ్ । న చేదిదఙ్కారాస్పదం రజతమితి జానీయాత్కథం రజతార్థీ తదిచ్ఛేత్ । యద్యతథాత్వేనాగ్రహణాదితి బ్రూయాత్స ప్రతివక్తవ్యోఽథ తథాత్వేనాగ్రహణాత్కస్మాదయం నోపేక్షేతేతి । సోఽయముపాదానోపేక్షాభ్యామభిత ఆకృష్యమాణశ్చేతనోఽవ్యవస్థిత ఇతీదఙ్కారాస్పదే రజతసమారోపేణోపాదాన ఎవ వ్యవస్థాప్యత ఇతి భేదాగ్రహః సమారోపోత్పాదక్రమేణ చేతనప్రవృత్తిహేతుః । తథాహి - భేదాగ్రహాదిదఙ్కారాస్పదే రజతత్వం సమారోప్య, తజ్జాతీయస్యోపకారహేతుభావమనుచిన్త్య, తజ్జాతీయతయేదఙ్కారాస్పదే రజతే తమనుమాయ, తదర్థీ ప్రవర్తత ఇత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । న చ తటస్థరజతస్మృతిరిదఙ్కారాస్పదస్యోపకారహేతుభావమనుమాపయితుమర్హతి, రజతత్వస్య హేతోరపక్షధర్మత్వాత్ । ఎకదేశదర్శనం ఖల్వనుమాపకం న త్వనేకదేశదర్శనమ్ । యథాహుః - జ్ఞాతసమ్బన్ధస్యైకదేశదర్శనాదితి । సమారోపే త్వేకదేశదర్శనమస్తి । తత్సిద్ధమేతద్వివాదాధ్యాసితం రజతాదిజ్ఞానం, పురోవర్తివస్తువిషయమ్ , రజతాద్యర్థినస్తత్ర నియమేన ప్రవర్తకత్వాత్ , యద్యదర్థినం యత్ర నియమేన ప్రవర్తయతి తజ్జ్ఞానం తద్విషయం యథోభయసిద్ధసమీచీనరజతజ్ఞానమ్ , తథా చేదమ్ , తస్మాత్తథేతి । యచ్చోక్తమనవభాసమానతయా న శుక్తిరాలమ్బనమితి, తత్ర భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ , కిం శుక్తికాత్వస్య ఇదం రజతమితి జ్ఞానం ప్రత్యనాలమ్బనత్వమాహోస్విద్ద్రవ్యమాత్రస్య పురఃస్థితస్య సితభాస్వరస్య । యది శుక్తికాత్వస్యానాలమ్బనత్వమ్ , అద్ధా । ఉత్తరస్యానాలమ్బనత్వం బ్రువాణస్య తవైవానుభవవిరోధః । తథా హి - రజతమిదమిత్యనుభవన్ననుభవితా పురోవర్తి వస్త్వఙ్గుల్యాదినా నిర్దిశతి । దృష్టం చ దుష్టానాం కారణానామౌత్సర్గికకార్యప్రతిబన్ధేన కార్యాన్తరోపజననసామర్థ్యమ్ , యథా దావాగ్నిదగ్ధానాం వేత్రబీజానాం కదలీకాణ్డజనకత్వమ్ । భస్మకదుష్టస్య చోదర్యస్య తేజసో బహ్వన్నపచనమితి । ప్రత్యక్షబాధకాపహృతవిషయం చ విభ్రమాణాం యథార్థత్వానుమానమాభాసః, హుతవహానుష్ణత్వానుమానవత్ । యచ్చోక్తం మిథ్యాప్రత్యయస్య వ్యభిచారే సర్వప్రమాణేష్వనాశ్వాస ఇతి, తత్ బోధకత్వేన స్వతఃప్రామాణ్యం నావ్యభిచారేణేతి వ్యుత్పాదయద్భిరస్మాభిః పరిహృతం న్యాయకణికాయామితి నేహ ప్రతన్యతే । దిఙ్మాత్రం చాస్య స్మృతిప్రమోషభఙ్గస్యోక్తమ్ । విస్తరస్తు బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాయామవగన్తవ్య ఇతి, తదిదముక్తమ్ - “అన్యే తు యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే” ఇతి । యత్ర శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాసస్తస్యైవ శుక్తికాదేర్విపరీతధర్మకల్పనాం రజతత్వధర్మకల్పనామితి యోజనా ।

నను సన్తు నామ పరీక్షకాణాం విప్రతిపత్తయః, ప్రకృతే తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ -

సర్వథాపి త్వన్యస్యాన్యధర్మకల్పనాం న వ్యభిచరతి ।

అన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానృతతా, సా చానిర్వచనీయతేత్యధస్తాదుపపాదితమ్ । తేన సర్వేషామేవ పరీక్షకాణాం మతేఽన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానిర్వచనీయతావశ్యమ్భావినీత్యనిర్వచనీయతా సర్వతన్త్రసిద్ధాన్త ఇత్యర్థః । అఖ్యాతివాదిభిరకామైరపి సామానాధికరణ్యవ్యపదేశప్రవృత్తినియమస్నేహాదిదమభ్యుపేయమితి భావః ।

న కేవలమియమనృతతా పరీక్షకాణాం సిద్ధా, అపి తు లౌకికానామపీత్యాహ -

తథా చ లోకేఽనుభవః - శుక్తికా హి రజతవదవభాసత ఇతి ।

న పునా రజతమిదమితి శేషః ।

స్యాదేతత్ । అన్యస్యాన్యాత్మతావిభ్రమో లోకసిద్ధః, ఎకస్య త్వభిన్నస్య భేదభ్రమో న దృష్ట ఇతి కుతశ్చిదాత్మనోఽభిన్నానాం జీవానాం భేదవిభ్రమ ఇత్యతాహ -

ఎకశ్చన్ద్రః సద్వితీయవదితి ।

పునరపి చిదాత్మన్యధ్యాసమాక్షిపతి -

కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయేఽధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ ।

అయమర్థః - చిదాత్మా ప్రకాశతే న వాన చేత్ప్రకాశతే, కథమస్మిన్నధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ । న ఖల్వప్రతిభాసమానే పురోవర్తిని ద్రవ్యే రజతస్య వా తద్ధర్మాణాం వా సమారోపః సమ్భవతీతి । ప్రతిభాసే వా (న)తావదయమాత్మా జడో ఘటాదివత్పరాధీనప్రకాశ ఇతి యుక్తమ్ । న ఖలు స ఎవ కర్తా చ కర్మ చ భవతి, విరోధాత్ । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి హి కర్మ, న చ జ్ఞానక్రియా పరసమవాయినీతి కథమస్యాం కర్మ, న చ తదేవ స్వం చ పరం చ, విరోధాత్ । ఆత్మాన్తరసమవాయాభ్యుపగమే తు జ్ఞేయస్యాత్మనోఽనాత్మత్వప్రసఙ్గః । ఎవం తస్య తస్యేత్యనవస్థాప్రసఙ్గః । స్యాదేతత్ । ఆత్మా జడోఽపి సర్వార్థజ్ఞానేషు భాసమానోఽపి కర్తైవ న కర్మ, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాభావాత్ , చైత్రవత్ । యథా హి చైత్రసమవేతక్రియయా చైత్రనగరప్రాప్తావుభయసమవేతాయామపి క్రియమాణాయాం నగరస్యైవ కర్మతా, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాత్ , న తు చైత్రస్య క్రియాఫలశాలినోఽపి, చైత్రసమవాయాద్గమనక్రియాయా ఇతి, తన్న । శ్రుతివిరోధాత్ । శ్రూయతే హి “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ఉపపద్యతే చ, తథా హి - యోఽయమర్థప్రకాశః ఫలం యస్మిన్నర్థశ్చ ఆత్మా చ ప్రథేతే స కిం జడః స్వయమ్ప్రకాశో వా । జడశ్చేద్విషయాత్మానావపి జడావితి కస్మిన్కిం ప్రకాశేతావిశేషాత్ , ఇతి ప్రాప్తమాన్ధ్యమశేషస్య జగతః । తథా చాభాణకః - “అన్ధస్యేవాన్ధలగ్నస్య వినిపాతః పదే పదే” । న చ నిలీనమేవ విజ్ఞానమర్థాత్మానౌ జ్ఞాపయతి, చక్షురాదివదితి వాచ్యమ్ । జ్ఞాపనం హి జ్ఞానజననమ్ , జనితం చ జ్ఞానం జడం సన్నోక్తదూషణమతివర్తేతేతి । ఎవముత్తరోత్తరాణ్యపి జ్ఞానాని జడానీత్యనవస్థా । తస్మాదపరాధీనప్రకాశా సంవిదుపేతవ్యా । తథాపి కిమాయాతం విషయాత్మనోః స్వభావజడయోః । ఎతదాయాతం యత్తయోః సంవిదజడేతి । తత్కిం పుత్రః పణ్డిత ఇతి పితాపి పణ్డితోఽస్తు । స్వభావ ఎష సంవిదః స్వయమ్ప్రకాశాయా యదర్థాత్మసమ్బన్ధితేతి చేత్ , హన్త పుత్రస్యాపి పణ్డితస్య స్వభావ ఎష యత్పితృసమ్బన్ధితేతి సమానమ్ । సహార్థాత్మప్రకాశేన సంవిత్ప్రకాశో న త్వర్థాత్మప్రకాశం వినేతి తస్యాః స్వభావ ఇతి చేత్ , తత్కిం సంవిదో భిన్నౌ సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ । తథా చ న స్వయమ్ప్రకాశా సంవిత్ , న చ సంవిదర్థాత్మప్రకాశ ఇతి । అథ ‘సంవిదర్థాత్మప్రకాశో న సంవిదో భిద్యేతే’ , సంవిదేవ తౌ । ఎవం చేత్ యావదుక్తం భవతి సంవితాత్మార్థౌ సహేతి తావదుక్తం భవతి సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ సహేతి, తథా చ న వివక్షితార్థసిద్ధిః । న చాతీతానాగతార్థగోచరాయాః సంవిదోఽర్థసహభావోఽపి । తద్విషయహానోపాదానోపేక్షాబుద్ధిజననాదర్థసహభావ ఇతి చేన్న, అర్థసంవిద ఇవ హానాదిబుద్ధీనామపి తద్విషయత్వానుపపత్తేః । హానాదిజననాద్ధానాదిబుద్ధీనామర్థవిషయత్వమ్ , అర్థవిషయహానాదిబుద్ధిజననాచ్చ అర్థసంవిదస్తద్విషయత్వమితి చేత్ , తత్కిం దేహస్య ప్రయత్నవదాత్మసంయోగో దేహప్రవృత్తినివృత్తిహేతురర్థే ఇత్యర్థప్రకాశోఽస్తు । జాడ్యాద్దేహాత్మసంయోగో నార్థప్రకాశ ఇతి చేత్ , నన్వయం స్వయమ్ప్రకాశోఽపి స్వాత్మన్యేవ ఖద్యోతవత్ప్రకాశః, అర్థే తు జడ ఇత్యుపపాదితమ్ । న చ ప్రకాశస్యాత్మానో విషయాః తే హి విచ్ఛిన్నదీర్ఘస్థూలతయానుభూయన్తే, ప్రకాశశ్చాయమాన్తరోఽస్థూలోఽనణురహ్రస్వోఽదీర్ధశ్చేతి ప్రకాశతే, తస్మాచ్చన్ద్రేఽనుభూయమాన ఇవ ద్వితీయశ్చన్ద్రమాః స్వప్రకాశాదన్యోఽర్థః అనిర్వచనీయ ఎవేతి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాస్య ప్రకాశస్యాజానతః స్వలక్షణభేదోఽనుభూయతే । న చ అనిర్వాచ్యార్థభేదః ప్రకాశం నిర్వాచ్యం భేత్తుమర్హతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । న చ అర్థానామపి పరస్పరం భేదః సమీచీనజ్ఞానపద్ధతిమధ్యాస్తే ఇత్యుపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే । తదయం ప్రకాశ ఎవ స్వయమ్ప్రకాశ ఎకః కూటస్థనిత్యో నిరంశః ప్రత్యగాత్మాశక్యనిర్వచనీయేభ్యో దేహేన్ద్రియాదిభ్య ఆత్మానం ప్రతీపం నిర్వచనీయమఞ్చతి జానాతీతి ప్రత్యఙ్స చాత్మేతి ప్రత్యగాత్మా, స చాపరాధీనప్రకాశత్వాత్ , అనంశత్వాచ్చ, అవిషయః, తస్మిన్నధ్యాసో విషయధర్మాణామ్ , దేహేన్ద్రియాదిధర్మాణాం కథమ్ , కిమాక్షేపే । అయుక్తోఽయమధ్యాస ఇత్యాక్షేపః ।

కస్మాదయమయుక్త ఇత్యత ఆహ -

సర్వో హి పురోఽవస్థితే విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి ।

ఎతదుక్తం భవతి - యత్పరాధీనప్రకాశమంశవచ్చ తత్సామాన్యాంశగ్రహే కారణదోషవశాచ్చ విశేషాగ్రహేఽన్యథా ప్రకాశతే । ప్రత్యగాత్మా త్వపరాధీనప్రకాశతయా న స్వజ్ఞానే కారణాన్యపేక్షతే, యేన తదాశ్రయైర్దోషైర్దుష్యేత । న చాంశవాన్ , యేన కశ్చిదస్యాంశో గృహ్యేత, కశ్చిన్న గృహ్యేత । నహి తదేవ తదానీమేవ తేనైవ గృహీతమగృహీతం చ సమ్భవతీతి న స్వయమ్ప్రకాశపక్షేఽధ్యాసః । సదాతనేఽప్యప్రకాశే పురోఽవస్థితత్వస్యాపరోక్షత్వస్యాభావాన్నాధ్యాసః । న హి శుక్తౌ అపురఃస్థితాయాం రజతమధ్యస్యతీదం రజతమితి । తస్మాదత్యన్తగ్రహే అత్యన్తాగ్రహే చ నాధ్యాస ఇతి సిద్ధమ్ ।

స్యాదేతత్ । అవిషయత్వే హి చిదాత్మనో నాధ్యాసః, విషయ ఎవ తు చిదాత్మాస్మత్ప్రత్యయస్య, తత్కథం నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -

యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనోఽవిషయత్వం బ్రవీషి ।

విషయత్వే హి చిదాత్మనోఽన్యో విషయీ భవేత్ । తథా చ యో విషయీ స ఎవ చిదాత్మా । విషయస్తు తతోఽన్యో యుష్మత్ప్రత్యయగోచరోఽభ్యుపేయః । తస్మాదనాత్మత్వప్రసఙ్గాదనవస్థాపరిహారాయ యుష్మత్ప్రత్యయాపేతత్వమ్, అత ఎవావిషయత్వమాత్మనో వక్తవ్యమ్ , తథా చ నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।

పరిహరతి -

ఉచ్యతే - న తావదయమేకాన్తేనావిషయః ।

కుతః,

అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ।

అయమర్థః - సత్యం ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రకాశత్వాదవిషయోఽనంశశ్చ, తథాపి అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పితబుద్ధిమనః సూక్ష్మస్థూలశరీరేన్ద్రియావచ్ఛేదేనానవచ్ఛిన్నోఽపి వస్తుతోఽవచ్ఛిన్న ఇవ అభిన్నోఽపి భిన్న ఇవ, అకర్తాపి కర్తేవ, అభోక్తాపి భోక్తేవ, అవిషయోఽప్యస్మత్ప్రత్యయవిషయ ఇవ, జీవభావమాపన్నోఽవభాసతే, నభ ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యవచ్ఛేదభేదేన భిన్నమివానేకవిధధర్మకమివేతి । న హి చిదేకరసస్యాత్మనః చిదంశే గృహీతే అగృహీతం కిఞ్చిదస్తి । న ఖల్వానన్దనిత్యత్వవిభుత్వాదయోఽస్య చిద్రూపాద్వస్తుతో భిద్యన్తే, యేన తద్గ్రహే న గృహ్యేరన్ । గృహీతా ఎవ తు కల్పితేన భేదేన న వివేచితా ఇత్యగృహీతా ఇవాభాన్తి । న చ ఆత్మనో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదస్తాత్త్వికః, యేన చిదాత్మని గృహ్యమాణే సోఽపి గృహీతో భవేత్ , బుద్ధ్యాదీనామనిర్వాచ్యత్వేన తద్భేదస్యాప్యనిర్వచనీయత్వాత్ । తస్మాచ్చిదాత్మనః స్వయమ్ప్రకాశస్యైవ అనవచ్ఛిన్నస్య అవచ్ఛిన్నేభ్యో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదాగ్రహాత్, తదధ్యాసేన జీవభావ ఇతి । తస్య చానిదమిదమాత్మనోఽస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వముపపద్యతే । తథా హి - కర్తా భోక్తా చిదాత్మా అహంప్రత్యయే ప్రత్యవభాసతే । న చోదాసీనస్య తస్య క్రియాశక్తిర్భోగశక్తిర్వా సమ్భవతి । యస్య చ బుద్ధ్యాదేః కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య క్రియాభోగశక్తీ న తస్య చైతన్యమ్ । తస్మాచ్చిదాత్మైవ కార్యకరణసఙ్ఘాతేన గ్రథితో లబ్ధక్రియాభోగశక్తిః స్వయమ్ప్రకాశోఽపి బుద్ధ్యాదివిషయవిచ్ఛురణాత్, కథఞ్చిదస్మత్ప్రత్యయవిషయోఽహఙ్కారాస్పదం జీవ ఇతి చ, జన్తురితి చ క్షేత్రజ్ఞ ఇతి చ ఆఖ్యాయతే । న ఖలు జీవశ్చిదాత్మనో భిద్యతే । తథా చ శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । తస్మాచ్చిదాత్మనోఽవ్యతిరేకాజ్జీవః స్వయమ్ప్రకాశోఽప్యహంప్రత్యయేన కర్తృభోక్తృతయా వ్యవహారయోగ్యః క్రియత ఇత్యహంప్రత్యయాలమ్బనముచ్యతే । న చ అధ్యాసే సతి విషయత్వం విషయత్వే చ అధ్యాసః ఇత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమితి సామ్ప్రతమ్ , బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ , పూర్వపూర్వాధ్యాసతద్వాసనావిషయీకృతస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసవిషయత్వావిరోధాదిత్యుక్తమ్ “నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః” ఇతి భాష్యగ్రన్థేన ।

తస్మాత్సుష్టూక్తమ్ -

న తావదయమేకాన్తేనావిషయ ఇతి ।

జీవో హి చిదాత్మతయా స్వయమ్ప్రకాశతయావిషయోఽప్యౌపాధికేన రూపేణ విషయ ఇతి భావః । స్యాదేతత్ । న వయమపరాధీనప్రకాశతయావిషయత్వేనాధ్యాసమపాకుర్మః, కిన్తు ప్రత్యగాత్మా న స్వతో నాపి పరతః ప్రథత ఇత్యవిషయః ఇతి బ్రూమః ।

తథా చ సర్వథాప్రథమానే ప్రత్యగాత్మని కుతోఽధ్యాస ఇత్యత ఆహ -

అపరోక్షత్వాచ్చ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేః ।

ప్రతీచ ఆత్మనః ప్రసిద్ధిః ప్రథా, తస్యా అపరోక్షత్వాత్ । యద్యపి ప్రత్యగాత్మని నాన్యా ప్రథాస్తి, తథాపి భేదోపచారః । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి । ఎతదుక్తం భవతి - అవశ్యం చిదాత్మాపరోక్షోఽభ్యుపేతవ్యః తదప్రథాయాం సర్వస్యాప్రథనేన జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్ । శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి “తమేవ భాన్తమను భాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(క.ఉ.౨-౨-౧౫) ఇతి ।

తదేవం పరమార్థపరిహారముక్త్వాభ్యుపేత్యాపి చిదాత్మనః పరోక్షతాం ప్రౌఢవాదితయా పరిహారాన్తరమాహ -

న చాయమస్తి నియమః పురోఽవస్థిత ఎవ,

అపరోక్ష ఎవ,

విషయే విషయాన్తరమధ్యసితవ్యమ్ ।

కస్మాదయం న నియమ ఇత్యత ఆహ -

అప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే బాలాస్తలమలినతాద్యధ్యస్యన్తి ।

హిర్యస్మాదర్థే । నభో హి ద్రవ్యం సత్ రూపస్పర్శవిరహాన్న బాహ్యేన్ద్రియప్రత్యక్షమ్ । నాపి మానసమ్ , మనసోఽసహాయస్య బాహ్యేఽప్రవృత్తేః, తస్మాదప్రత్యక్షమ్ । అథ చ తత్ర బాలా అవివేకినః పరదర్శితదర్శినః కదాచిత్పార్థివచ్ఛాయాం శ్యామతామారోప్య, కదాచిత్తైజసం శుక్లత్వమారోప్య, నీలోత్పలపలాశశ్యామమితి వా రాజహంసమాలాధవలమితి వా నిర్వర్ణయన్తి । తత్రాపి పూర్వదృష్టస్య తైజసస్య వా తామసస్య రూపస్య పరత్ర నభసి స్మృతిరూపోఽవభాస ఇతి । ఎవం తదేవ తలమధ్యస్యన్తి అవాఙ్ముఖీభూతమ్ మహేన్ద్రనీలమణిమయమహాకటాహకల్పమిత్యర్థః ।

ఉపసంహరతి -

ఎవమ్ -

ఉక్తేన ప్రకారేణ సర్వాక్షేపపరిహారాత్ ,

అవిరుద్ధః ప్రత్యగాత్మన్యప్యనాత్మనామ్ -

బుద్ధ్యాదీనామధ్యాసః ।

నను సన్తి చ సహస్రమధ్యాసాః, తత్కిమర్థమయమేవాధ్యాస ఆక్షేపసమాధానాభ్యాం వ్యుత్పాదితః నాధ్యాసమాత్రమిత్యత ఆహ -

తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితా అవిద్యేతి మన్యన్తే ।

అవిద్యా హి సర్వానర్థబీజమితి శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణాదిషు ప్రసిద్ధమ్ । తదుచ్ఛేదాయ వేదాన్తాః ప్రవృత్తా ఇతి వక్ష్యతి । ప్రత్యగాత్మన్యనాత్మాధ్యాస ఎవ సర్వానర్థహేతుః న పునా రజతాదివిభ్రమా ఇతి స ఎవావిద్యా, తత్స్వరూపం చావిజ్ఞాతం న శక్యముచ్ఛేత్తుమితి తదేవ వ్యుత్పాద్యం నాధ్యాసమాత్రమ్ । అత్ర చ ‘ఎవం లక్షణమ్’ ఇత్యేవంరూపతయానర్థహేతుతోక్తా । యస్మాత్ప్రత్యగాత్మన్యశనాయాదిరహితేఽశనాయాద్యుపేతాన్తఃకరణాద్యహితారోపణే ప్రత్యగాత్మానమదుఃఖం దుఃఖాకరోతి, తస్మాదనర్థహేతుః ।

న చైవం పృథగ్జనా అపి మన్యన్తేఽధ్యాసమ్ , యేన న వ్యుత్పాద్యేతేత్యత ఉక్తమ్ -

పణ్డితా మన్యన్తే ।

నన్వియమనాదిరతినిరూఢనిబిడవాసనానుబద్ధావిద్యా న శక్యా నిరోద్ధుమ్ , ఉపాయాభావాదితి యో మన్యతే తం ప్రతి తన్నిరోధోపాయమాహ -

తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణమ్ -

నిర్విచికిత్సం జ్ఞానమ్

విద్యామాహుః,

పణ్డితాః । ప్రత్యగాత్మని ఖల్వత్యన్తవివిక్తే బుద్ధ్యాదిభ్యః బుద్ధ్యాదిభేదాగ్రహనిమిత్తో బుద్ధ్యాద్యాత్మత్వతద్ధర్మాధ్యాసః । తత్ర శ్రవణమననాదిభిర్యద్వివేకవిజ్ఞానం తేన వివేకాగ్రహే నివర్తితే, అధ్యాసాపబాధాత్మకం వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యా చిదాత్మరూపం స్వరూపే వ్యవతిష్ఠత ఇత్యర్థః ।

స్యాదేతత్ । అతినిరూఢనిబిఢవాసనానువిద్ధావిద్యా విద్యయాపబాధితాపి స్వవాసనావశాత్పునరుద్భవిష్యతి ప్రవర్తయిష్యతి చ వాసనాది కార్యం స్వోచితమిత్యత ఆహ -

తత్రైవం సతి, -

ఎవంభూతవస్తుతత్త్వావధారణే సతి,

యత్ర యదధ్యాసస్తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వాణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే -

అన్తఃకరణాదిదోషేణాశనాయాదినా చిదాత్మా, చిదాత్మనో గుణేన చైతన్యానన్దాదినాన్తఃకరణాది న సమ్బధ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - తత్త్వావధారణాభ్యాసస్య హి స్వభావ ఎవ స తాదృశః, యదనాదిమపి నిరూఢనిబిడవాసనమపి మిథ్యాప్రత్యయమపనయతి । తత్త్వపక్షపాతో హి స్వభావో ధియామ్ , యథాహుర్బాహ్యా అపి - “నిరుపద్రవభూతార్థస్వభావస్య విపర్యయైః । న బాధోయత్నవత్త్వేఽపి బుద్ధేస్తత్పక్షపాతతః ॥”(ప్రమాణవార్తికమ్-౨౧౨) ఇతి । విశేషతస్తు చిదాత్మస్వభావస్య తత్త్వజ్ఞానస్యాత్యన్తాన్తరఙ్గస్య కుతోఽనిర్వాచ్యయావిద్యయా బాధ ఇతి । యదుక్తమ్ , సత్యానృతే మిథునీకృత్య, వివేకాగ్రహాదధ్యస్యాహమిదంమమేదమితి లోకవ్యవహార ఇతి తత్ర వ్యపదేశలక్షణో వ్యవహారః కణ్ఠోక్తః ।

ఇతిశబ్దసూచితం లోకవ్యవహారమాదర్శయతి -

తమేతమవిద్యాఖ్యమితి ।

నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ।

ఆక్షిపతి -

కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।

తత్త్వపరిచ్ఛేదో హి ప్రమా విద్యా, తత్సాధనాని ప్రమాణాని కథమవిద్యావద్విషయాణి । నావిద్యావన్తం ప్రమాణాన్యాశ్రయన్తి, తత్కార్యస్య విద్యాయా అవిద్యావిరోధిత్వాదితి భావః ।

సన్తు వా ప్రత్యక్షాదీని సంవృత్యాపి యథా తథా, శాస్త్రాణి తు పురుషహితానుశాసనపరాణ్యవిద్యాప్రతిపక్షతయా నావిద్యావద్విషయాణి భవితుమర్హన్తీత్యాహ -

శాస్త్రాణి చేతి ।

సమాధత్తే - ఉచ్యతే - దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానహీనస్య, తాదాత్మ్యతద్ధర్మాధ్యాసహీనస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ సత్యాం ప్రమాణప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । అయమర్థః - ప్రమాతృత్వం హి ప్రమాం ప్రతి కర్తృత్వం తచ్చ స్వాతన్త్ర్యమ్ । స్వాతన్త్ర్యం చ ప్రమాతురితరకారకాప్రయోజ్యస్య సమస్తకారకప్రయోక్తృత్వమ్ । తదనేన ప్రమాకరణం ప్రమాణం ప్రయోజనీయమ్ । న చ స్వవ్యాపారమన్తరేణ కరణం ప్రయోక్తుమర్హతి । న చ కూటస్థనిత్యశ్చిదాత్మాపరిణామీ స్వతో వ్యాపారవాన్ । తస్మాద్వ్యాపారవద్బుద్ధ్యాదితాదాత్మ్యాధ్యాసాత్ , వ్యాపారవత్తయా ప్రమాణమధిష్ఠాతుమర్హతీతి భవత్యవిద్యావత్పురుషవిషయత్వమవిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వం ప్రమాణానామితి ।

అథ మా ప్రవర్తిషత ప్రమాణాని కిం నశ్ఛిన్నమిత్యత ఆహ -

న హీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః సమ్భవతి ।

వ్యవహ్రియతే అనేనేతి వ్యవహారః ఫలమ్ , ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రమాణానాం ఫలమిత్యర్థః । ‘ఇన్ద్రియాణి’ ఇతి, ఇన్ద్రియలిఙ్గాదీనీతి ద్రష్టవ్యమ్ , దణ్డినో గచ్ఛన్తీతివత్ । ఎవం హి ‘ప్రత్యక్షాది’ ఇత్యుపపద్యతే । వ్యవహారక్రియయా చ వ్యవహార్యాక్షేపాత్సమానకర్తృకతా । అనుపాదాయ యో వ్యవహార ఇతి యోజనా ।

కిమితి పునః ప్రమాతోపాదత్తే ప్రమాణాని, అథ స్వయమేవ కస్మాన్న ప్రవర్తత ఇత్యత ఆహ -

న చాధిష్ఠానమన్తరేణేన్ద్రియాణాం వ్యాపారః -

ప్రమాణానాం వ్యాపారః

సమ్భవతి ।

న జాతు కరణాన్యనధిష్ఠితాని కర్త్రా స్వకార్యే వ్యాప్రియన్తే, మా భూత్కువిన్దరహితేభ్యో వేమాదిభ్యః పటోత్పత్తిరితి ।

అథ దేహ ఎవాధిష్ఠాతా కస్మాన్న భవతి, కృతమత్రాత్మాధ్యాసేనేత్యత ఆహ -

న చానధ్యస్తాత్మభావేన దేహేన కశ్చిద్వ్యాప్రియతే ।

సుషుప్తేఽపి వ్యాపారప్రసఙ్గాది భావః ।

స్యాదేతత్ । యథానధ్యస్తాత్మభావం వేమాదికం కువిన్దో వ్యాపారయన్పటస్య కర్తా, ఎవమనధ్యస్తాత్మభావం దేహేన్ద్రియాదితి వ్యాపారయన్ భవిష్యతి తదభిజ్ఞః ప్రమాతేత్యత ఆహ -

న చైతస్మిన్సర్వస్మిన్ -

ఇతరేతరాధ్యాసే ఇతరేతరధర్మాధ్యాసే చ,

అసతి, ఆత్మనోఽసఙ్గస్య -

సర్వథా సర్వదా సర్వధర్మవియుక్తస్య

ప్రమాతృత్వముపపద్యతే ।

వ్యాపారవన్తో హికువిన్దాదయో వేమాదీనధిష్ఠాయ వ్యాపారయన్తి, అనధ్యస్తాత్మభావస్య తు దేహాదిష్వాత్మనో న వ్యాపారయోగోఽసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।

ఆతశ్చాధ్యాసాశ్రయాణి ప్రమాణానీత్యాహ -

న చ ప్రమాతృత్వమన్తరేణ ప్రమాణప్రవృత్తిరస్తి ।

ప్రమాయాం ఖలు ఫలే స్వతన్త్రః ప్రమాతా భవతి । అన్తఃకరణపరిణామభేదశ్చ ప్రమేయప్రవణః కర్తృస్థశ్చిత్స్వభావః ప్రమా । కథం చ జడస్యాన్తఃకరణస్య పరిణామశ్చిద్రూపో భవేత్ , యది చిదాత్మా తత్ర నాధ్యస్యేత । కథం చైష చిదాత్మకర్తృకో భవేత్ , యద్యన్తఃకరణం వ్యాపారవచ్చిదాత్మని నాధ్యస్యేత్ । తస్మాదితరేతరాధ్యాసాచ్చిదాత్మకర్తృస్థం ప్రమాఫలం సిధ్యతి । తత్సిద్ధౌ చ ప్రమాతృత్వమ్ , తామేవ చ ప్రమామురరీకృత్య ప్రమాణస్య ప్రవృత్తిః । ప్రమాతృత్వేన చ ప్రమోపలక్ష్యతే । ప్రమాయాః ఫలస్యాభావే ప్రమాణం న ప్రవర్తేత । తథా చ ప్రమాణమప్రమాణం స్యాదిత్యర్థః ।

ఉపసంహరతి -

తస్మాదవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।

స్యాదేతత్ । భవతు పృథగ్జనానామేవమ్ । ఆగమోపపత్తిప్రతిపన్నప్రత్యగాత్మతత్త్వానాం వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా దృశ్యన్త ఇతి కథమవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రమాణానీత్యత ఆహ -

పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి ।

విదన్తు నామాగమోపపత్తిభ్యాం దేహేన్ద్రియాదిభ్యో భిన్నం ప్రత్యగాత్మానమ్ । ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారే తు ప్రాణభృన్మాత్రధర్మాన్నాతివర్తన్తే । యాదృశో హి పశుశకున్తాదీనామవిప్రతిపన్నముగ్ధభావానాం వ్యవహారస్తాదృశో వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం దృశ్యతే । తేన తత్సామాన్యాత్తేషామపి వ్యవహారసమయే అవిద్యావత్త్వమనుమేయమ్ । చశబ్దః సముచ్చయే । ఉక్తశఙ్కానివర్తనసహితపూర్వోక్తోపపత్తిః అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం ప్రమాణానాం సాధయతీత్యర్థః ।

ఎతదేవ విభజతే -

యథా హి పశ్వాదయ ఇతి ।

అత్ర చ

శబ్దాదిభిః శ్రోత్రాదీనాం సమ్బన్ధే సతి

ఇతి ప్రత్యక్షం ప్రమాణం దర్శితమ్ ।

శబ్దాదివిజ్ఞానే

ఇతి తత్ఫలముక్తమ్ ।

ప్రతికూలే

ఇతి చ అనుమానఫలమ్ । తథా హి - శబ్దాదిస్వరూపముపలభ్య తజ్జాతీయస్య ప్రతికూలతామనుస్మృత్య తజ్జాతీయతయోపలభ్యమానస్య ప్రతికూలతామనుమిమీత ఇతి ।

ఉదాహరతి -

యథా దణ్డేతి ।

శేషమతిరోహితార్థమ్ । స్యాదేతత్ । భవన్తు ప్రత్యక్షాదీన్యవిద్యావద్విషయాణి । శాస్త్రం తు ‘జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాది న దేహాత్మాధ్యాసేన ప్రవర్తితుమర్హతి । అత్ర ఖల్వాముష్మికఫలోపభోగయోగ్యోఽధికారీ ప్రతీయతే । తథా చ పారమర్షం సూత్రమ్ - “శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్తస్మాత్స్వయం ప్రయోగే స్యాత్” (అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧౮) ఇతి ।

న చ దేహాది భస్మీభూతం పారలౌకికాయ ఫలాయ కల్పత ఇతి దేహాద్యతిరిక్తం కఞ్చిదాత్మానమధికారిణమాక్షిపతి శాస్త్రమ్ , తదవగమశ్చ విద్యేతి కథమవిద్యావద్విషయం శాస్త్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -

శాస్త్రీయే త్వితి ।

తు శబ్దః ప్రత్యక్షాదివ్యవహారాద్భినత్తి శాస్త్రీయమ్ । అధికారశాస్త్రం హి స్వర్గకామస్య పుంసః పరలోకసమ్బన్ధం వినా న నిర్వహతీతి తావన్మాత్రమాక్షిపేత్ , న త్వస్యాసంసారిత్వమపి, తస్యాధికారేఽనుపయోగాత్ । ప్రత్యుత ఔపనిషదస్య పురుషస్యాకర్తురభోక్తురధికారవిరోధాత్ । ప్రయోక్తా హి కర్మణః కర్మజనితఫలభోగభాగీ కర్మణ్యధికారీ స్వామీ భవతి । తత్ర కథమకర్తా ప్రయోక్తా, కథం వాఽభోక్తా కర్మజనితఫలభోగభాగీ । తస్మాదనాద్యవిద్యాలబ్ధకర్తృత్వభోక్తృత్వబ్రాహ్మణత్వాద్యభిమానినం నరమధికృత్య విధినిషేధశాస్త్రం ప్రవర్తతే । ఎవం వేదాన్తా అప్యవిద్యావత్పురుషవిషయా ఎవ । న హి ప్రమాత్రాదివిభాగాదృతే తదర్థాధిగమః । తే త్వవిద్యావన్తమనుశాసన్తో నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యమనుశిష్టం స్వరూపే వ్యవస్థాపయన్తీత్యేతావానేషాం విశేషః । తస్మాదవిద్యావత్పురుషవిషయాణ్యేవ శాస్త్రాణీతి సిద్ధమ్ ।

స్యాదేతత్ । యద్యపి విరోధానుపయోగాభ్యామౌపనిషదః పురుషోఽధికారే నాపేక్ష్యతే, తథాప్యుపనిషద్భ్యోఽవగమ్యమానః శక్నోత్యధికారం నిరోద్ధుమ్ । తథా చ పరస్పరాపహతార్థత్వేన కృత్స్న ఎవ వేదః ప్రామాణ్యమపజహ్యాదిత్యత ఆహ -

ప్రాక్చ తథాభూతాత్మేతి ।

సత్యమౌపనిషదపురుషాధిగమోఽధికారవిరోధీ, తస్మాత్తు పురస్తాత్కర్మవిధయః స్వోచితం వ్యవహారం నిర్వర్తయన్తో నానుపజాతేన బ్రహ్మజ్ఞానేన శక్యా నిరోద్ధుమ్ । న చ పరస్పరాపహతిః, విద్యావిద్యావత్పురుషభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేః । యథా “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశనిషేధేఽపి ‘శ్యేనేనాభిచరన్ యజేత’ ఇతి శాస్త్రం ప్రవర్తమానం న హింస్యాదిత్యనేన న విరుధ్యతే, తత్కస్య హేతోః, పురుషభేదాదితి ।

అవజితక్రోధారాతయః పురుషా నిషేధేఽధిక్రియన్తే, క్రోధారాతివశీకృతాస్తు శ్యేనాదిశాస్త్ర ఇతి అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం నాతివర్తత ఇతి యదుక్తం తదేవ స్ఫోరయతి -

తథా హితి ।

వర్ణాధ్యాసః - ‘రాజా రాజసూయేన యజేత’ ఇత్యాదిః । ఆశ్రమాధ్యాసః - ‘గృహస్థః సదృశీం భార్యాం విన్దేత’ ఇత్యాదిః । వయోఽధ్యాసః - ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాదిః । అవస్థాధ్యాసః - “అప్రతిసమాధేయవ్యాధీనాం జలాదిప్రవేశేన ప్రాణత్యాగః” ఇతి । ఆదిగ్రహణం మహాపాతకోపపాతకసఙ్కరీకరణాపాత్రీకరణమలినీకరణాద్యధ్యాసోపసఙ్గ్రహార్థమ్ । తదేవమాత్మానాత్మనోః పరస్పరాధ్యాసమాక్షేపసమాధానాభ్యాముపపాద్య ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారప్రవర్తనేన చ దృఢీకృత్య తస్యానర్థహేతుత్వముదాహరణప్రపఞ్చేన ప్రతిపాదయితుం తత్స్వరుపముక్తం స్మారయతి -

అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ ।

'స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః” ఇత్యస్య సఙ్క్షేపాభిధానమేతత్ । తత్ర అహమితి ధర్మితాదాత్మ్యాధ్యాసమాత్రమ్ , మమేత్యనుత్పాదితధర్మాధ్యాసం నానర్థహేతురితి ధర్మాధ్యాసమేవ మమకారం సాక్షాదశేషానర్థసంసారకారణముదాహరణప్రపఞ్చేనాహ -

తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్వితి ।

దేహతాదాత్మ్యమాత్మన్యధ్యస్య దేహధర్మం పుత్రకలత్రాదిస్వామ్యం చ కృశత్వాదివదారోప్య ఆహ - అహమేవ వికలః, సకలః ఇతి । స్వస్య ఖలు సాకల్యేన స్వామ్యసాకల్యాత్స్వామీశ్వరః సకలః సమ్పూర్ణో భవతి । తథా స్వస్య వైకల్యేన స్వామ్యవైకల్యాత్ , స్వామీశ్వరో వికలోఽసమ్పూర్ణో భవతి । బాహ్యధర్మా యే వైకల్యాదయః స్వామ్యప్రణాలికయా సఞ్చరితాః శరీరే తానాత్మన్యధ్యస్యతీత్యర్థః ।

యదా చ పరోపాధ్యపేక్షే దేహధర్మే స్వామ్యే ఇయం గతిః, తదా కైవ కథా అనౌపాధికేషు దేహధర్మేషు కృశత్వాదిష్విత్యాశయవానాహ -

తథా దేహధర్మానితి ।

దేహాదేరప్యన్తరఙ్గాణామిన్ద్రియాణామధ్యస్తాత్మభావానాం ధర్మాన్మూకత్వాదీన్ , తతోఽప్యన్తరఙ్గస్యాన్తఃకరణస్య అధ్యస్తాత్మభావస్య ధర్మాన్ కామసఙ్కల్పాదీన్ ఆత్మన్యధ్యస్యతీతి యోజనా ।

తదనేన ప్రపఞ్చేన ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తస్య మూలం ధర్మ్యధ్యాసమాహ -

ఎవమహంప్రత్యయినమ్ -

అహంప్రత్యయో వృత్తిర్యస్మిన్నన్తఃకరణాదౌ, సోఽయమహంప్రత్యయీతమ్ ।

స్వప్రచారసాక్షిణి -

అన్తఃకరణప్రచారసాక్షిణి,

చైతన్యోదాసీనతాభ్యాం,

ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్య ।

తదనేన కర్తృత్వభోక్తృత్వే ఉపపాదితే ।

చైతన్యముపపాదయతి -

తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణ -

అన్తఃకరణాదివిపర్యయేణ, అన్తఃకరణాద్యచేతనమ్ , తస్య విపర్యయః చైతన్యమ్ , తేన । ఇత్థమ్భూతలక్షణే తృతీయా ।

అన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతి ।

తదనేనాన్తఃకరణాద్యవచ్ఛిన్నః ప్రత్యగాత్మా ఇదమనిదంస్వరూపశ్చేతనః కర్తా భోక్తా కార్యకారణావిద్యాద్వయాధారోఽహఙ్కారాస్పదం సంసారీ సర్వానర్థసమ్భారభాజనం జీవాత్మా ఇతరేతరాధ్యాసోపాదానః, తదుపాదానశ్చాధ్యాస ఇత్యనాదిత్వాద్ బీజాఙ్కురవన్నేతరేతరాశ్రయత్వమిత్యుక్తం భవతి ।

ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారదృఢీకృతమపి శిష్యహితాయ స్వరూపాభిధానపూర్వకం సర్వలోకప్రత్యక్షతయాధ్యాసం సుదృఢీకరోతి -

ఎవమయమనాదిరనన్తః -

తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణాశక్యసముచ్ఛేదః ।

అనాద్యనన్తత్వే హేతురుక్తః -

నైసర్గిక ఇతి । మిథ్యాప్రత్యయరూపః -

మిథ్యాప్రత్యయానాం రూపమనిర్వచనీయత్వమ్ తద్యస్య స తథోక్తః । అనిర్వచనీయ ఇత్యర్థః ।

ప్రకృతముపసంహరతి -

అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయ ।

విరోధిప్రత్యయం వినా కుతోఽస్య ప్రహాణమిత్యత ఉక్తమ్ -

ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే ఇతి ।

ప్రతిపత్తిః ప్రాప్తిః తస్యై, న తు జపమాత్రాయ, నాపి కర్మసు ప్రవృత్తయే, ఆత్మైకత్వం విగలితనిఖిలప్రపఞ్చత్వమానన్దరూపస్య సతః, తత్ప్రతిపత్తిం నిర్విచికిత్సాం భావయన్తో వేదాన్తాః సమూలఘాతమధ్యాసముపఘ్నన్తి । ఎతదుక్తం భవతి - అస్మత్ప్రత్యయస్యాత్మవిషయస్య సమీచీనత్వే సతి బ్రహ్మణో జ్ఞాతత్వాన్నిష్ప్రయోజనత్వాచ్చ న జిజ్ఞాసా స్యాత్ । తదభావే చ న బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తాః పఠ్యేరన్ । అపి త్వవివక్షితార్థా జపమాత్రే ఉపయుజ్యేరన్ । న హి తదౌపనిషదాత్మప్రత్యయః ప్రమాణతామశ్నుతే । న చాసావప్రమాణమభ్యస్తోఽపి వాస్తవం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యాత్మనోఽపనోదితుమర్హతి । ఆరోపితం హి రూపం తత్త్వజ్ఞానేనాపోద్యతే, న తు వాస్తవమతత్త్వజ్ఞానేన । న హి రజ్జ్వా రజ్జుత్వం సహస్రమపి సర్పధారాప్రత్యయా అపవదితుం సముత్సహన్తే । మిథ్యాజ్ఞానప్రసఞ్జితం చ స్వరూపం శక్యం తత్త్వజ్ఞానేనాపవదితుమ్ । మిథ్యాజ్ఞానసంస్కారశ్చ సుదృఢోఽపి తత్త్వజ్ఞానసంస్కారేణాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాతత్త్వజ్ఞానాభ్యాసజన్మనేతి ।

స్యాదేతత్ । ప్రాణాద్యుపాసనా అపి వేదాన్తేషు బహులముపలభ్యన్తే, తత్కథం సర్వేషాం వేదాన్తానామాత్మైకత్వప్రతిపాదనమర్థ ఇత్యత ఆహ -

యథా చాయమర్థః సర్వేషాం వేదాన్తానాం తథా వయమస్యాం శారీరకమీమాంసాయాం ప్రదర్శయిష్యామః ।

శరీరమేవ శరీరకమ్ తత్ర నివాసీ శారీరకో జీవాత్మా, తస్య త్వమ్పదాభిధేయస్య తత్పదాభిధేయపరమాత్మరూపతామీమాంసా యా సా తథోక్తా । ఎతావానత్రార్థసఙ్క్షేపః - యద్యపి స్వాధ్యాయాధ్యయనపరవిధినా స్వాధ్యాయపదవాచ్యస్య వేదరాశేః ఫలవదర్థావబోధపరతామాపాదయతా కర్మవిధినిషేధానామివ వేదాన్తానామపి స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యానాం ఫలవదర్థావబోధపరత్వమాపాదితమ్ , యద్యపి చ “అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః” ఇతి న్యాయాత్ మన్త్రాణామివ వేదాన్తానామర్థపరత్వమౌత్సర్గికమ్ , యద్యపి చ వేదాన్తేభ్యశ్చైతన్యానన్దఘనః కర్తృత్వభోక్తృత్వరహితో నిష్ప్రపఞ్చ ఎకః ప్రత్యగాత్మా అవగమ్యతే, తథాపి కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకమోహమయమాత్మానమవగాహమానేనాహంప్రత్యయేన సన్దేహబాధవిరహిణా విరుధ్యమానా వేదాన్తాః స్వార్థాత్ప్రచ్యుతా ఉపచరితార్థా వా జపమాత్రోపయోగినో వేత్యవివక్షితస్వార్థాః । తథా చ తదర్థవిచారాత్మికా చతుర్లక్షణీ శారీరకమీమాంసా నారబ్ధవ్యా । న చ సర్వజనీనాహమనుభవసిద్ధ ఆత్మా సన్దిగ్ధో వా సప్రయోజనో వా, యేన జిజ్ఞాస్యః సన్ విచారం ప్రయుఞ్జీతేతి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు భవేదేతదేవం యద్యహంప్రత్యయః ప్రమాణమ్ । తస్య తూక్తేన ప్రకారేణ శ్రుత్యాదిబాధకత్వానుపపత్తేః, శ్రుత్యాదిభిశ్చ సమస్తతీర్థకరైశ్చ ప్రామాణ్యానభ్యుపగమాదధ్యాసత్వమ్ । ఎవం చ వేదాన్తా నావివక్షితార్థాః, నాప్యుపచరితార్థాః, కిం తూక్తలక్షణాః । ప్రత్యగాత్మైవ తేషాం ముఖ్యోఽర్థః ।