तेजोऽतस्तथा ह्याह॥१०॥ अध्यस्तस्याधिष्ठानत्वायोगान्न ब्रह्मणः कुतश्चित्संभव इत्युक्तं , तर्हि वायोरप्यध्यस्तत्वान्न तेजसस्ततो जन्म , किंतु ब्रह्मण एवेति प्रत्यवस्थानात्संगति। अत्र पूर्वपक्षसम्भावनार्थं भाष्यं वायोरग्निरिति क्रमोपदेशो वायोरनन्तरमग्निः संभूत इति ।

तदनुपपन्नम् , वायोरनन्तरमिति दिग्योगार्थपञ्चम्या अनन्तरमित्युपपदसापेक्षत्वात् , अपादानपञ्चम्या निरपेक्षत्वाद् , वायोरेव तेजःप्रत्युपादानत्वप्रतीतेरित्याशङ्क्याह –

यद्यपीति ।

बहुश्रुतयस्तत्तेज इत्याद्यास्ता हि ब्रह्मजत्वं तेजसोऽभिवदन्त्यो वायुजत्वे विरुध्येरन्निति।

ननु श्रुतयः परम्परया ब्रह्मजत्वेऽपि योक्ष्ययन्तेऽत आह –

न चेति ।

पारम्पर्यसंबन्धिदृष्टान्तमाह –

वाजपेयस्येति ।

वाजपेयस्य यूप इतिवद् यत्परम्परया तज्जत्वं तत्साक्षाद् ब्रह्मजत्वसंभवे सति न युक्तमिति योजना । शेषलक्षणे स्थितम् – आनर्थक्यात्तदङ्गेषु (जै.अ.३.पा.१.सू.१८) । सप्तदशारत्निर्वाजपेयस्य यूप इति श्रूयते । तत्र न तावद्यो वाजपेयस्य यूपः स सप्तदशारत्निरिति विधीयते ; विशिष्टोद्देशेन वाक्यभेदप्रसङ्गात् । तत्रान्यतरोद्देशे किं वाजपेयोद्देशेन सप्तदशारत्नित्वं विधीयते , उत यूपोद्देशेनेति संशयेऽनन्तरदृष्टत्वात्प्रधानत्वात्प्रकरणित्वाच्च वाजपेय उद्देश्यः , तस्य च साक्षात्सप्तदशारत्नित्वासंभवे तदीयषोडश्याख्योर्ध्वपात्रोपलक्षणार्थो यूपशब्द इति प्राप्ते सिद्धान्तः । यूप उद्देश्यः । एवं हि यूपशब्दो मुख्यार्थः स्यान्न च वाजपेयस्येति गौणता ; व्यवहितसंबन्धेऽपि षष्ठ्या मुख्यत्वाच्चैत्रस्य नप्तेतिवत् । तस्माद्वाजपेये यूपाभावात्तदङ्गगतयूपे सप्तदशारत्निता विधीयते इति। पशुयागसंबन्धिनो यूपस्य साक्षाद्वाजपेयसंबन्धो न संभवति ; वाजपेयपशुयागयोरङ्गाङ्गित्वेन विरुद्धधर्माध्यासेन भेदात् । तत्र वाजपेयस्येति षष्ठी परम्परासंबन्धमाश्रयेत् । अत्र तु वायोरिति श्रुत्या वायूपादानत्वे तेजसोऽभिहितेऽपि न ब्रह्मजत्वश्रुतिभिः पारम्पर्यमवलम्ब्यम् ।

ब्रह्मवाय्वोरभेदेन वायुजस्यापि ब्रह्मजत्वोपपत्तेरित्याह –

युक्तमित्यादिना ।

वायोर्ब्रह्मविकारस्य यद्यपि ब्रह्मणः सकाशात् काल्पनिको भेदः ; तथापि वास्तवाभेदादव्यवधानमित्याह –

ब्रह्मविकारस्यापीति ।

यदुक्तं बह्विभिर्ब्रह्मजत्वश्रुतिभिः कारकविभक्तेर्बाध इति , तदप्येवं सत्यपास्तमित्याह –

उभयथेति ।

वायुभावापन्नब्रह्मजत्वे केवलब्रह्मजत्वेऽपीत्यर्थः । यद्यप्येकाकिनी कारकविभक्तिस्तास्तु  बह्व्यः ; तथापि तासां वायुभावापन्नब्रह्मजत्वेऽपि तेजसो न विरोध इति पञ्चम्यनुग्रहाय तत्रैव नियम्यन्त इति भावः । एवंच कल्पितस्य वायोरधिष्ठानत्वायोग इति परास्तम् ; तद्भावापन्नब्रह्मणः परमार्थत्वादिति।

कांस्यभोजिवदिति ।

लोके कस्यचिच्छिष्यस्य कांस्यभोजित्वं नियतम् , उपाद्यायस्य त्वनियतपात्रभोजित्वम् , तत्र यदि तयोः कुतश्चिन्निमित्तादेकस्मिन्पात्रे भोजनं प्राप्नुयात् , तदानीममुख्यस्यापि शिष्यस्य धर्माऽबाधायोपाध्यायोऽपि कांस्यभोजित्वेनैव नियम्यत इति।

अव्यवधानस्य समर्थितत्वाद् भाष्यायोगमाशङ्क्याह –

भेदकल्पनेति ।

काल्पनिकं वायुब्रह्मभेदमाश्रित्य पारम्पर्यवाद इत्यर्थः ।

न तु सर्वथेति ।

शृतस्य दुग्धस्य धेन्वाश्च वायुब्रह्मणोरिवाभेदाभावादित्यर्थः॥१०॥

इति चतुर्थं तेजोधिकरणम्॥