कृतात्ययेऽनुशयवान् दृष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवं च ॥८॥

कर्मसमवायिनीनाम् अपां पञ्चम्यामाहुतौ पुंपरिणामहेतुमाश्रित्याद्भिः परिवेष्टितजीवगमनमुक्तं , तत्र स्वर्गादवरोहतः कर्मैव नास्ति कुतस्तत्समवायिन्य आपः? कुतस्तरां पुंपरिणामः? इत्याक्षेपसङ्गतिगर्भं पूर्वपक्षमाह –

यावत्संपातमित्यादिना ।

अत एव च कर्मणामैकभविकनयाद्विलय संभवे सम्यग्ज्ञानस्य नैष्फल्यं पूर्वपक्षे प्रयोजनम् ।

श्रुतिमुदाहृत्य व्याचष्टे –

यदिति ।

अन्तः फलम् ।

मुक्तिमप्याह –

प्रायणस्य चेति ।

एषां हेतूनां समस्तमेव कर्म स्वकीयं फलमुपभोजितवदित्युपरितनप्रतिज्ञयाऽन्वयः ।

ननु फलं दत्वापि कर्म तिष्ठतु , तत्राह –

स्वफलविरोधीति ।

लोके तथोपलम्भादित्यर्थः ।

नन्वसति कर्मणि निमित्ताभावात्कथामवरोहणमत आह –

आचारादिति ।

चरणादिति चेदिति सूत्रभागः पूर्वपक्ष इत्यर्थः । आचारे चाग्निहोत्रादिवन्नाब्बाहुल्यमिति पूर्वपक्षघटना ।

ननु यथाकारी यथाचारीत्युपक्रम्य साधुकारीत्युपसंहारात् करणाचरणयेरेकत्वमवगम्यतेऽत आह –

स्तां वेति ।

भवेतामित्यर्थः । कर्तारमनुशेतेऽनुगच्छतीत्यार्थानुशयः । जातिर्जन्म । स्मृतिश्चोपन्यस्ता । वर्णाश्रमा इत्याद्या भाष्ये इत्यर्थः ।

दृष्ट्श्चायं प्रतिप्राणीत्यादि भाष्यं व्याचष्टे –

अथ वेति ।

उपभोगवैचित्र्यं स्वर्गादवरोहतामिति कथमवगम्यतेऽत आह –

कपूयचरणा इति ।

यावत्पदस्येति ।

वाक्योपक्रमगतस्येत्यर्थः ।

यत्किंचेति पदस्येति ।

श्रुत्यन्तरगतस्येत्यर्थः ।

यावज्जीवमग्निहोत्रमित्यत्रत्ययावत्पदस्य सायंप्रातःकालावच्छिन्नजीवनविषयत्वेऽस्ति प्रमाणमिति दृष्टान्ते विशेषं शङ्कते –

सायंप्रातःकालविधानेति ।

ननु सायं जुहोति प्रातर्जुहोति इति अग्निहोत्रे विधीयतां कालः , स त्वङ्गत्वात् प्रधानासंकोचकः. तत्राह –

कालस्य चेति ।

कालस्य पुरुषानिष्पाद्यत्वात् सिद्धत्वेन निमित्तत्वं , ततश्च नैमित्तिकस्य कर्मणः संकोच इत्यर्थः ।

तदुपपत्तेरिति ।

यावत्संपातमित्यादेः स्वर्गे तदफलेष्टापूर्तविषयत्वोपपत्तेरित्यर्थः ।

असंजातविरोधस्योपक्रमगतयावच्छब्दस्य संजातविरोधोपसंहारगतरमणीयचरणश्रुत्या कथं संकोचः? इति शङ्कते –

तत्किमिति ।

स्वयमेव संकुचितार्था यावच्छ्रुतिस्तदपेक्षितविषये उपसंहारेण नीयत इति परिहरति –

नेत्युच्यत इत्यादिना ।

रमणीयचरणनिमित्तकोऽवरोह इति वदन्त्या श्रुत्याऽर्थात्तदितरभुक्तफालकार्मविषया यावच्छ्रुतिरिति विषयो दत्त इत्यर्थः ।

यावत्संपातमिति ।

किं तद् भोक्तृकृतं कर्मोच्यते , कर्ममात्रं वा ।

नाद्य इत्याह –

यावन्त इति ।

न द्वितीय इत्याह –

यावतां वेति ।

प्रथमाभावे हेतुः - चिरेति द्वितीयाभावे हेतुः –

पुरुषान्तरेति ।

पूर्वदर्शिताधिकरणपूर्वपक्षस्य तुच्छतामाह –

सकलेति ।

हेत्वभावे कार्यायोगात् कर्मरहितावरोहशङ्का न भवतीत्यर्थः ।

पित्रादिकर्मचरणाभ्यां तदुपपादनान्मन्यमानोक्तिः सिद्धान्त्युक्तसिद्धान्त एवैकदेशिनः पूर्वपक्ष इत्याह –

अनुपभुक्तकर्मवशादिति ।

अस्मिन्मते सौत्रदृष्टशब्दार्थमाह –

दृष्टानुसारादिति ।

ननूत्पत्तिकर्मशेषे तत्फलमपि स्वर्गे एव भोक्तव्यं , समस्तज्योतिष्टोमादेः स्वर्गार्थत्वेन विधानादत आह –

न चावशेषेति ।

तिष्ठासन् स्थातुमिच्छन् भुवि शेषफलभोग इत्यर्थः । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् । अश्वानां समूहोऽश्वीयम् ।

तन्मूला चेति ।

दृष्टन्यायमूला लौकिकी कालिदासादिस्मृतिरित्यर्थः । वेदैर्गीतां सुकृतशकलैः स्वर्गीणां भूमिभागे भोगप्राप्तिं कथयति पुरीं वर्णयन् कालिदासः । स्वल्पीभूते सुचरितफले स्वर्गीणां गां गतानां शेषैः पुण्यैर्हृतमिव दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम् ॥ अथवा - ततः शेषेणेत्याद्यैव स्मृतिर्लौकिकी ।

अस्मिन्पक्षे तन्मूलेत्यस्य विवरणं –

लौकिकीति ।

लौकिकन्यायमूलेत्यर्थः ।शक्यते चास्याः स्मृतेर्वेदोऽनुमातुम् । गुडजिह्विका मधुरोक्तिः । नैव युक्तमित्युक्तेर्नैष्ठुर्यं स्यादिति ।

यत्तु स्वर्गसुखं भुवि भोक्तव्यमिति , तत्राह –

शब्दैकगम्येऽर्थे इति ।

भाण्डस्नेहवत् सामान्यतो दृष्टेन हि कर्मशेषोऽनुमितः , तस्य च भुवि भोगः कल्पितः , तत्सर्वं स्वर्गोद्देशेन यागविधिना विरुध्यते , भौमसुखस्य स्वर्गत्वायोगादित्यर्थः । अत एव स्मार्तः शेषशब्दोऽपि न भुक्तकर्मणः शेषं वक्ति , किंतु कर्मराशिमध्येऽनुपभुक्तं कर्मान्तरमिति ।

कविरपि दिवः खण्डमिवेति पुरमुपमिमानो भुवि भोगमाह –

प्रायणेनेति ।

पूर्वदेहावसानकालीनेनेत्यर्थः ।

युगपदेव तत्फलानि भुज्येरन्निति ।

इदानीमित्यर्थः ।

ननु युगपदभिव्यक्तान्यपि कर्माणि क्रमेण फलं ददतामत आह –

न चाभिव्यक्तमिति ।

ननु स्वर्गादिभुजः स्वर्गादिभोगानन्तरं परकर्मभिः संसरन्तु नेत्याह – न चेति ॥८॥

निरनुशया एवेति ।

अग्निहोत्रादिकर्मापूर्वरहिता इत्यर्थः ॥९॥

आचारस्य यागादिवद् न प्रधानकर्मत्वेन पुरुषार्थत्वमित्याह –

स्नानादिवदिति ।

ज्योतिष्टोमे श्रूयते - ‘‘तीर्थे स्नाति तीर्थमिव हि सजातानां भवती’’ति । दर्शपूर्णमासयोरप्याम्नायते ‘‘जञ्जभ्यमानोऽनुब्रूयान्मयि दक्षक्रतू इति प्राणापानावात्मनि धत्ते’’ इति । तत्र तीर्थस्नानं जृम्भानिमित्तमन्त्रोच्चारणं च किं प्रकृतक्रतुधर्मः , उत शुद्धमनुष्यधर्मः , प्रकृतक्रतुयुक्तमनुष्यधर्मो वेति संदेहे न तावत्प्रकृतक्रतुधर्मत्वम् ; वाक्येन पुरुषधर्मत्वप्रतीतेः । प्रकरणाच्च वाक्यस्य बलवत्त्वात् । अत एव न प्रकृतक्रतुयुक्तपुरुषधर्मत्वम् ; दुर्बलस्य प्रकरणस्याविशेषकत्वात्तस्माच्छुद्धपुरुषधर्मत्वे प्राप्ते राद्धान्तितं शेषलक्षणे । न तावदिदं पुरुषं प्रति फलाय प्रधानकर्मत्वेन विधीयते ; फलकल्पनाप्रसङ्गात् , वाक्यशेषनिर्दिष्टस्य वर्तमानोपदिष्टत्वेन फलत्वानभिव्यक्तेः । गुणकर्म तु स्यात् । तच्च न पुरुषमात्रे विधातुं शक्यम् ; वैयर्थात् । अपूर्वसाधनांशे हि धर्मविधानम् अपूर्वसाधनत्वलक्षणा च न प्रकरणादृते इति दुर्बलस्यापि प्रकरणस्य वाक्येनानुज्ञातत्वात् प्रकृतक्रतुयुक्तमनुष्यधर्मत्वमेवेति । एवं यथा तीर्थस्नानादेः प्रकरणवाक्याभ्यां क्रत्वनुष्ठायिपुरुषधर्मत्वं , तथाऽऽचारस्याप्याचारहीनमिति वाक्यानुमितविधिवाक्याद् वेदार्थानुष्ठातृपुरुषधर्मत्वमित्यर्थः । अजहल्लक्षणामाह – सर्वोऽनुशय इति ॥१०॥

यथाकारी यथाचारीति करणाचरणभेदनिर्देशो ब्राह्मणपरिव्राजकन्यायेनेति भाष्योक्तमयुक्तम् ; ब्राह्मणत्वस्य यावत्पिण्डभावित्वेन जातित्वेऽपि परिव्राजकत्वस्य गार्हस्थ्याद्यवस्थायामभावेन जातित्वाभावात् करणचरणत्वयोश्चादृष्टत्वावान्तरजातित्वाद्दृष्टान्तासङ्गनादित्याशङ्क्याह –

गोबलीवर्देति ।

परापरजातिविषयगोबलीवर्दन्यायेऽनुवृत्तव्यावृत्तविषयत्वसाम्याद् ब्राह्मणपरिव्राजकशब्द उपचरित इत्यर्थः ॥११॥ तेषां कर्मिणां तददृष्टं यदा पर्यवैति परिगच्छति परिक्षीणं भवतितदा त आवर्तन्त इत्युत्तरवाक्येनान्वयः ।

प्राप्येति ।

यत्किंचिदिह लोके यः संसारी कर्म करोति तस्यान्तं फलं परलोके प्राप्य तस्माल्लोकात्पुनरस्मै लोकाय आ एति आगच्छति । पुनः शब्दात्पूर्वमप्यागत इति गम्यतेऽनादित्वात्संसारस्य । किमर्थमागमनं? कर्मणे कर्मानुष्ठानाय । तत्र तेष्वनुशयिषु मध्ये इह लोके ये पूर्वं रमणीयाचरणवन्त आसन् , ते तदनुरूपां ब्राह्मणादियोनिं शरीरमापद्येरन्निति यत् तद् अभ्याशः क्षिप्रम् अवश्यमेवेत्यर्थः । योनिशब्दः स्थानवचनः । कपूयचरणाः कुत्सिताचरणाः । वर्णा वर्णिनः । आश्रमा आश्रमिणः । विशिष्टदेशादयो मेधान्ता येषां ते तथा । संसारे मज्जमानस्य जन्तोः कदाचित्सुकृतं सुष्ठ्वभिमानपूर्वकं कृतं यत्कर्म तद्यावद् दुःखात्संसारान्मुच्यते तावत्कूटस्थमिव तिष्ठतीति योजना ॥११॥

इति द्वितीयं कृतात्ययाधिकरणम् ॥