तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि च ॥७॥ जीवस्य स्वप्रभवत्वाय स्वप्नमिथ्यात्वमीरितम् । अथास्य ब्रह्मभावाय सुषुप्तिः क्वेति चिन्त्यते ॥

आसु तदा नाडीषु इत्यादिसप्तमीनिर्देशात् ताभिः प्रत्यवत्सृप्येत्यासिदमुच्चयनिर्देशाच्च संशयमाह –

तत्र किमिति ।

प्रयोजनमाह –

एतदत इति ।

वस्तुतो ब्रह्मण एव सतो जीवस्य तद्वैपरीत्यं भ्रमः ।तद्यपि निवृत्तेऽपि सुषुप्तौ विपर्यासे नाडीषु पुरीतति वा तिष्ठेद् , न तु ब्रह्मतादात्म्यं भजेत जीवस्तदा ब्रह्मभावे विपरीतज्ञाननिवृत्तिरप्रयोजिका स्यादित्यर्थः ।

ननु दण्डायमानभावरूपाज्ञाननिवृत्तौ ब्रह्मभावः , सुषुप्तौ तु नाड्यादिस्थस्य तदनिवृत्तमिति न ब्रह्मभावः ततो नाड्यादेः सुषुप्तिस्थानत्वाभावचिन्ता निष्प्रयोजनेत्याशङ्क्याह –

अविद्यानिवृत्तावपीति ।

यावद्यावद्धि प्रतिबन्धनिवृत्तिस्तावत्तावद् ब्रह्मभावोप्याविर्भवेत् । तत्र यदि मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ न ब्रह्म भावः श्रुत्योच्येत , तर्ह्यज्ञाननिवृत्तावपि न ब्रह्मभाव इति श्रुतेराशयः स्यात् । ततो ब्रह्मभावाय कारणान्तरं स्याद् नाञ्जानमिथ्याज्ञाननिवृत्ती इत्यर्थः ।

तर्हि तदेव कारणान्तरं ज्ञानमस्तु , नेत्याह –

तच्चेति ।

कर्म ह्यभूतप्रादुर्भावफलं , ज्ञानं त्वविद्यानिवृत्तिमात्रफलमित्यर्थः । विपरीतज्ञाननिवृत्तिरविद्यानिवृत्तेरप्युपलक्षणम् , न तु विपरीतज्ञानमेवाविद्येति भ्रमितव्यम् ; समूलकाषमविद्याया अकाषादित्युपरितनग्रन्थे मूलशब्देन भावरूपाऽविद्याया अभिधानात् ।

तर्ह्यविद्यानिवृत्तिद्वारेण ब्रह्मभावं ज्ञानमभिव्यनक्तु , नेत्याह –

विपरीतज्ञाननिवृत्तेरिति ।

चशब्देनाविद्यानिवृत्तेरप्यप्रयोजकत्वादित्यर्थः ।

मात्रयेति ।

स्तोकप्रतिबन्धनिवृत्तिरूपेणेत्यर्थः । तया विपरीतज्ञाननिवृत्त्या तावत्तदवस्थानो ब्रह्मभावावस्थानो भवति जीवस्तावच्छब्देन न सर्वात्मना तदवस्थानो मूलाविद्यायाः स्थितत्वादित्यर्थः ।

लौकिकं विकल्पोदाहरणमुक्त्वा वैदिकमाह –

यथा निरपेक्षा इति ।

निरपेक्षा इति समुच्चयासंभवार्थम् ।

आयतनश्रुत्या चेति ।

सदायतना इत्यत्रत्यायतनस्य सप्तम्यर्थत्वादित्यर्थः ।

सिद्धान्तबीजमाशङ्क्याह –

यत्रापीति ।

नन्वत्र प्राणप्राप्तिः प्रतीयते , कथं नाडीब्रह्मसमुच्चयः ? तत्राह –

प्राणशब्दमिति ।

पदार्थमुक्त्वा प्रस्तुतवाक्यमेव योजयति –

अथास्मिन् प्राण इति ।

इतिवचनाद्यत्रापि नाडीब्रह्मणोः समुच्चयश्रवणमिति योजना ।

तथापीति ।

तत्रापीत्यर्थः । यत्रापीत्युपक्रमात् ।

निरपेक्षसप्तमीश्रुतिभ्यां यदि नाडीपुरीततोर्निरपेक्षमाधारत्वं , का तर्हि समुच्चयश्रवणस्य गतिः ? अत आह –

इयांस्त्विति ।

नाड्यस्तावत् , स्वतन्त्रा एवाधारः , पुरीतद् ब्रह्मप्राप्ती तु नाडीद्वारा भवतः परस्परं चानपेक्षे , तत्र समुच्चयश्रवणाभावात् कदाचिच्च नाडीनां पुरीतद्ब्रह्मसमुच्चयेऽपि कदाचिदनपेक्षस्थानत्वाद्विकल्पसिद्धिरित्यर्थः । बृहत्पृष्ठं भवति रथन्तरं पृष्ठं भवतीति पृष्ठाख्यस्तोत्रसाधनत्वेन बृहद्रथन्तरयोर्विधानाद्विकल्पः । एवमेषोऽष्टदोष इति(१) व्रीह्यनुष्ठानपक्षे यवशास्त्रस्य प्रातीतप्रामाण्यपरित्यागः (२) अप्रतीताप्रामाण्यस्वीकारः , तथा प्रयोगान्तरे (३) यवेषु उपादीयमानेषु यवशास्त्रस्य प्राक् स्वीकृताप्रामाण्यत्यागः (४) परित्यक्तप्रामाण्योपादानमिति यवशास्त्रे चत्वारो दोषाः ; एवं यवानुष्ठानपक्षेऽपि व्रीहिशास्त्रे चत्वार इत्यष्टदोषदुष्टो विकल्पः ।

ननु यदि व्रीहियवौ द्वौ विहितौ , तर्ह्याग्नेयादिवत्समुच्चय , किं न स्यादित्याशङ्कां निराकुर्वन् ‘गतिरन्या न विद्यते’ इत्येतत्प्रपञ्चयति –

प्रकृतक्रतुसाधनीभूतेत्यादिना ।

मा भूद्वाक्यद्वयसामर्थ्यात् समुच्चय: , अङ्गसहितप्रधानानुष्ठापकप्रयोगवचनो व्रीहियवौ समुच्चाययतु , तत्राह –

न चैताविति ।

ननु मा मिश्येतां व्रीहियवावुभयविध्यर्थवत्त्वायैकस्मिन्नेव प्रयोगे व्रीहिभिरेकवारं यवैरप्यपरवारमिज्यतामिति गत्यन्तरमाशङ्क्याह –

न चाङ्गानुरोधेनेति ।

प्रकृतौ बृहद्रथन्तरे पृष्ठस्तोत्रसाधनत्वेन विहिते विकल्प्येते , विकृतौ गोसवाख्यैकाहेऽतिदेशेन प्राप्नुतः । तत्रापि विकल्पप्राप्तौ गोसवे उभे बृहद्रथन्तरे कुर्यादित्यङ्गभूतद्बृहद्रथन्तरसाहित्यवचनात् पृष्ठस्तोत्रमावर्तते , बृहतैकवारं रथन्तरेणैकवारमिति । एवमिहाङ्गभूतव्रीहियवानुरोधेन प्रधानाग्नेययागस्याभ्यासो न युक्तः ।

कारणमाह –

अश्रुत इति ।

तत्र ह्युभे कुर्यादित्यङ्गसाहित्यश्रवणात्तस्य च प्रधानस्तोत्रावृत्तिव्यतिरेकेणासंभवात्तात्पर्यवृत्त्या प्रधानाभ्यासः श्रुतः , नैवमत्र व्रीहियवाभ्यां यजेतेति श्रवणमस्ति , येनावृत्तिः स्यादित्यर्थः ।

एवं सत्यङ्गविधिमात्रात्प्राधानावृत्तिः प्रकल्प्या , सा चायुक्तेत्याह –

अङ्गानुरोधेन चेति ।

न हि स्थालानि संपन्नानीति भुक्तवतापि पुनर्भोक्तव्यमेवमिहापीत्यर्थः ।

ननु साहित्याश्रवणेऽप्यङ्गानुरोधेन प्रधानाभ्यासो दृश्यते , यथा सोमेन यजेतेति श्रुतस्य सोमयागस्यैन्द्रवायवं गृह्णाति मैत्रावरुणं गृह्णात्याश्विनं गृह्णातीत्यादिग्रहणरूपाङ्गानुरोधेनावृत्तिरित्याशङ्क्याह –

न चाङ्गभूतेति ।

ननु कथमत्र प्रधानस्याङ्गानुरोधेनाऽवृत्तिः ? यावतैन्द्रवायवादिवाक्येभ्य एव द्रव्यदेवतासंबन्धाभिधानात्तद्द्वाराऽनु मितयागा विधीयन्ते , सोमेन यजेतेति तु तेषां यागानां समुदायानुवाद इत्याशङ्क्याह –

सोमेन यजेतेति हीति ।

इदमत्राकूतम् - न समुदायानुवादत्वम् सोमवाक्यस्य ; प्रत्यभिज्ञानाभावात् , ऐन्द्रवायवादिशब्दा हि रसमभिदधति ; सोममभिषुणोति सोमं प्लावयतीत्यादिवाक्यै रसस्य प्रस्तुतत्वात् । सोमशब्दश्च लतापरः , ततश्च लताविशिष्टयागविधिरयं कथमनुवादकः स्यात् ? प्रत्यक्षे च यागविधावानुमानिकविधिकल्पनाऽनुपपन्न । तस्मात्सोमेन यजेतेत्येवापूर्वविधिः , इतराणि त्विन्द्रवाय्वादिविशिष्टग्रहणाख्यसंस्कारविधायकानीति द्वितीये निरूपितमिति ।

भवत्वपूर्वविधिस्तथापि कथमावृत्तिसिद्धिः ? सोमवाक्यविहितसोमयागे इन्द्रवाय्वादिदेवता विकल्पेन विधीयन्तां , नेत्याह –

तत्र चेत्यादिना ।

एवं ह्यत्र विकल्पः स्याद् , यदीमानि देवताविधानानि द्रव्यं वा सर्वं सकृत् त्युक्तं शक्यम् । न तावद् द्रव्यस्य सकृत् त्यागसंभवो दशमुष्टीर्मिमीते इति विधेः सोमस्य विपुलत्वात् । न च दशापि मुष्टयो लतारूपेण व्यज्यन्ते ; अभिषुणोत्यभिप्लावयति गालयतीत्यर्थ इत्यादिना रसभावेन यागोपयोगावगमात् , तस्य च नियतपरिमाणोदककलशजलैः सेकात् ।

न च सर्वोऽपि रसः सकृत् त्यज्येत , नानादेवतोद्देशेन गृह्यमाणत्वादित्याह –

इन्द्रवाय्वादीति ।

ननु प्रतीन्द्रवाय्वादिकं ग्रहणानि विकल्प्यन्तां , तत्राह –

प्रादेशमात्रेष्विति ।

प्रादेशमात्रेण हि पात्रेण एकैकेनेद्रवाय्वादिभ्यो रसो गृह्यते , न चैकस्मिन्पात्रे कृत्स्नो रसः संमातीत्यर्थः ।

ग्रहणानीत्यस्य व्याख्यानं –

पृथक्वल्पनानीति ।

एवं द्रव्यस्य सकृत्त्यागासम्भवमभिधाय देवताविध्यसंभवमाह –

न तु सोमयागोद्देशेनेति ।

एषु हि वाक्येषु गृह्णातीति ग्रहणान्वयो देवतानामवगम्यते , अतः कथं यागे देवताविधिरित्यर्थः । ग्रहणमात्रे त्वपर्यवसानादर्थाद्देवताना यागान्वयः ।

दशमुष्ठ्यादिग्रन्थं स्वयमेव व्याचष्टे –

न च प्रादेशमात्रमित्यादिना ।

प्रादेशमात्रे ऊर्ध्वत्वप्रतीतिः तर्ह्येव घटते , यदि विस्तारः प्रादेशादूनस्तिर्यक् प्रसारे ह्यूर्ध्वत्वं न स्यात् , ततोऽल्पत्वविशेषणद्वयेनोक्तं –

तुल्यार्थतयेति ।

एकसोमसंस्कारप्रयोजनतयेत्यर्थः ।

लिङ्गदर्शनान्याह –

अत एवेति ।

विकल्पे ह्येक एव प्रयोगः स्यादित्यर्थः ।

समुच्चये सत्युपपद्यमानं क्रमं दर्शयति –

आश्विन इति ।

दशाना ग्रहाणां मध्ये आश्विनो ग्रहणकाले दशमत्वेन गृह्यते , होमकाले तृतीयत्वेन हूयत इत्येतद् विकल्पे सति न युज्यते ; एकत्वेन दशमत्वाद्ययोगात् । तथा विकल्पे सति ग्रहणकाले ग्रहणामैन्द्रवायवाग्रत्वमैन्द्रवायवप्राथम्यवत्त्वं न स्यादेकत्वे प्रथमचरमभावायोगादित्यर्थः ।

नन्वेवमपि ग्रहणान्यावर्तन्तां कथं यागावृस्तिस्तत्र श्रुत्याद्यभावाद् , यतोऽङ्गानुरोधेन प्रधानावृत्तिः स्यादित्याशङ्क्य सामर्थ्यमाह –

तेषां चेति ।

कांचन देवतामिति ।

इन्द्र वाय्वादिनां मध्ये एकामित्यर्थः ।

इह त्विति ।

व्रीहियववाक्ये इत्यर्थः । व्रीहियवसमुच्चये हि यागाभ्यासकल्पना स्यात् , तत्र च प्रमाणाभावादित्यर्थः ।

न केवलं व्रीहियवसमुच्चये प्रमाणाभावः , प्रमाणविरोधोऽपीत्याह –

पुरोडाशस्य चेति ।

पुरोडाशचोदनयैवौषधिद्रव्ये यस्मिन्कस्मिंश्चित्प्राप्ते व्रीहयोऽपि पक्षे प्राप्तास्तत्राप्राप्तांशपूरणार्था व्रीहिश्रुतिर्वीहिभिरेवेति नियमयेत्तत्र यवसमुच्चये व्रीहिश्रुतिबाधः स्याद् , एवं यवश्रुतेरपि नियमार्थत्वाद् व्रीहिसमुच्चये तद्बाध इत्यर्थः ।

एकार्थतयेति ।

एकपुरोडाशार्थतयेत्यर्थः ।

एवं गत्यन्तराभावाद्व्रीहियवयोर्विकल्पमुक्त्वा प्रकृते गत्यन्तरसद्भावाद्विकल्पाभावमाह –

न तु नाडीत्यादिना ।

भाष्ये समुच्चयश्रुत्यनुरोधादसमुच्चयश्रुतिर्नेयेति प्रतिज्ञामात्रमिव भाति , ततोऽभिप्रायं स्फोरयति –

सापेक्षश्रुत्यनुरोधेनेति ।

निरपेक्षता ह्यपेक्षाभाव उत्सर्गः , तस्य सापेक्षताऽपवादिकेत्यर्थः ।

न विकल्प इति ।

विकल्पफलकोऽभ्युच्चय इत्यर्थः ।

एवं तावत्तुल्यबलश्रुत्यभावान्न नाड्यादीनां विकल्प इत्युक्तम् , इदानीमतुल्यार्थत्वाच्च न विकल्प इत्याह –

अभ्युपेत्येत्यादिना ।

जीवोपाधिरन्तःकरणादिर्नाडीपुरीततोराश्रितः , जीवस्तु न क्वापीति कथमाधारत्वेन तुल्यार्थतेत्यथः ।

ननु सर्वदा जीवस्य ब्रह्माभेदे सुषुप्तौ किमित्याधारत्वोपचारस्तत्राह –

उपाधीनामसमुदाचारादिति ।

अव्यक्तेरित्यर्थः ।

ननु तादात्म्यादुपाध्युपशान्तेश्च यथा सुषुप्तौ जीवस्य ब्रह्माश्रयत्वोपचार एवं जीवोपाध्याधारत्वात्सुषुप्तौ नाड्यादेर्जीवाश्रयत्वोपचारोऽस्तु , तत औपचारिकाश्रयत्वेन तुल्यार्थत्वमत आह –

सुषुप्तदशारम्भायेति ।

सुषुप्तिप्राक्काले उपाधिद्वारेण जीवस्य नाड्याश्रयत्वमुपचरितुं शक्यम् , तेन सुषुप्तौ उपाधीनां लीनत्वादित्यर्थः ।

न समप्रधानतयेति ।

समप्रधानत्वे हि नाडीपुरितद्द्ब्रह्मसु त्रिष्वपि जीवस्थानं स्यात् , तदा च्च न ब्रह्मभाव इति समप्राधान्यं निरस्तम् , तन्निरासश्च विकल्पनिरासोपलक्षणार्थमित्यर्थः । नीतार्थं गतार्थम् ।

तद्यत्रैतदिति ।

नाडीष्वादित्यरश्मीनां प्रवेशः पूर्ववाक्य उक्तस्तत्तत्रैवं सति यत्र यस्मिन् काले एतत् स्वप्नं सुप्तः कुर्वन् ओदनपाकं पचतीतिवत् स्वापस्य द्विप्रकारत्वात् सुषुप्तसिद्ध्यर्थं विशेषणम् ।

समस्त इति ।

उपसहृतसर्वकरण इत्यर्थः । विषयसंपर्कजनितकालुष्याभावात् संप्रसन्नः सन् स्वप्नं न विजानाति तदा आसु रश्मिपूर्णासु नाडीषु सृप्तः प्रविष्टो भवतीत्यर्थः ।

सुषुप्तमुत्थाप्य तदागमनावधिमजातशत्रुर्गार्ग्यं प्रति पप्रच्छ –

कुत एतदागादिति ।

एतदागमनं कुत आगात् कृतवानित्यर्थः ॥७॥८॥

इति द्वितीयं तदभावाधिकरणम् ॥