फलमत उपपत्तेः ॥३८॥ ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्तुनि निषिद्धे फलदातृत्वमपि ब्रह्मणो न स्यादित्याशङ्क्य व्यवहारतस्तत्समर्थ्यते । सत्यपि सर्वगतत्वेन समानन्यायत्वे कर्मण एव फलमित्याशङ्कानिरासायारम्भः । एतच्चेति ब्रह्मण उपाधिवशादीक्षणकर्तृत्वम् । तपसेति मन्त्र ईक्षत्यधिकरणे व्याख्यातः । तेन फलदातत्वमप्यौपाधिकमुपपादितमित्यर्थः ।

भाष्यस्थमिष्टपदं व्याचष्टे –

इष्टं फलमित्यादिना ।

अवीचिर्नरकविशेषः ।

वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्गमीश्वरस्य परिहरति –

कर्मभिराराधितादिति ।

यदि कर्म स्वानन्तरकालमारभेत , तर्ह्युपलभ्येतेत्याशङ्क्याह –

उपात्तमपीति ।

स्वरूपेण सदपि कथं फलमिति योजना ।

भुज्यमाननपि फलं विषयान्तरव्यासङ्गान्न दृश्यत इत्याशङ्क्याह –

तीव्रतमे इति ।

प्रत्यक्षागमाभ्यामिति ।

यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयतीत्यागमः ॥३८॥ अन्नमा समन्ताद्ददातीत्यन्नादः ।

अत्र भगवता भाष्यकारेण विधिश्रुतेर्विषयभावोपगमादित्यादिभाष्येण कर्मण एव फलमिति पूर्वपक्षघटनाय स्वर्गकामाधिकरणसिद्धान्तः संचिक्षिपे , तन्निवर्त्यामाशङ्कामादर्शयंस्तदधिकरणपूर्वपक्षमाह –

नन्वित्यादिना ।

धात्वर्थनिष्पादकः कर्तृव्यापारो भावना , सैव क्रियेत्यन्येषाम् ।

तत्र पूर्वस्मिन्पक्षे स्वर्गाद्यनपेक्षामाह –

तथा हीति ।

यागादीनामेव क्रियात्वे तेषां धातुभिरेव प्रतीतेः प्रत्ययपौनरुक्त्यमाशङ्क्याह – पूर्वापरीभूता इति यजेतेत्यत्र हि यजिना प्रकृत्या याग एव प्रतीयते । प्रत्ययसहितेन तु तेन स एव पूर्वापरीभूतो नानाक्षणव्यासक्तोऽभिधीयते ।

पूर्वापरीभूतत्वं यजत इत्यादिवर्तमानापदेशेष्वप्यस्तीति लिङ्गादिषु वेशेषमाह –

साध्यस्वभावा इति ।

द्वितीयपक्षे तादृशभावनाभाव्यः किं स्वर्गादिरेव ? किं वा यागादिरपि ? न प्रथम इत्याह –

तथाप्यसाविति ।

प्रत्ययार्थभूता भावना धात्वर्थातिरिक्ता यद्यपि स्वातिरिक्तं भाव्यमाकाङ्क्षते ; तथापि धात्वर्थ एवस्या भाव्यः , तस्य यजेतेत्येकपदश्रुत्या साध्यत्वप्रतीतेः । अत एव च पूर्वावगतेः न स्वर्गः । तस्य भिन्नपदोपात्तस्य वाक्येन साध्यत्वस्य प्रत्येतव्यत्वाद् , वाक्यस्य च लिङ्गश्रुतिकल्पनापेक्षस्य चरमभावित्वात् । किं च पुरुषविशेषणस्वर्गस्य न यागेन संबन्धः , उपसर्जनस्य पदान्तरेणासबन्धादित्यर्थः ।

न द्वितीय इत्याह –

न केवलमिति ।

यागादयो न साध्यान्तरमपेक्षन्ते इत्येतन्न केवलं शब्दतः , अपि तु वस्तुतश्चेत्यर्थः ।

वस्तुसामर्थ्यमेव दर्शयति –

पुरुषप्रयत्नस्येति ।

यदि स्वर्गो न साध्यः , कथं तर्हि स्वर्गो यागेन संबध्यतेऽत आह –

स्वर्गादेस्त्विति ।

प्रीतिसाधनं चन्दनादि स्वर्गः । तस्य सिद्धत्वात् साध्यक्रियां प्रति साधनत्वेनान्वय इत्यर्थः ।

उक्तेऽर्थे स्वर्गकामाधिकरणपूर्वपक्षसूत्रमुदाहरति –

द्रव्याणामिति ।

यदि यागादेर्न स्वर्गादिसाधनत्वम् , कथं तर्हि पुरुषाः प्रवर्तेरन्नप्रवर्तमानेषु वा तेषु कथं शास्त्राणां प्रामाण्यमत आह –

तथा च कर्मण इत्यादिना ।

कथं कर्मविधीनां ब्रह्मज्ञानपरत्वमत आह –

भेदप्रपञ्चेति ।

अप्रविलापिते हि प्रपञ्चे ब्रह्माद्वैतं प्रत्येतुमशक्यमिति ।

ननु स्वर्गकामवाक्य आकाशादिलयो न भात्यत आह –

क्वचिदिति ।

अनुक्ते स्वर्गसाध्यत्वे देहातिरिक्तात्माप्रतीतिः , उक्ते च वाक्यस्य तत्परत्वं स्यादित्याशङ्क्याह –

आपातत इति ।

आपातप्रतीतोऽपि तथाऽस्तु देवताविग्रहादिवदत आह –

तत्रेति ।

निराकृतस्य कथं प्रपञ्चप्रविलयप्रमित्यर्थत्वमत आह –

असतोऽपीति ।

असन्नपि प्रमित्यर्थो वपोत्खननादिरिव प्राशस्त्यप्रमित्यर्थ इति भावः ।

स्वर्गकामवाक्ये देहात्मभावोपलक्षितजडप्रपञ्चविलयमुक्त्वा गोदोहनवाक्ये दर्शपूर्णमासाधिकारिण एव गोदोहनेऽप्यधिकारावगमादुभयत्राधिकारिभेदप्रविलापनद्वारा तदुपलक्षितात्मभेदः प्रविलाप्यत इत्याह –

गोदोहनेनेति ।

एवं प्रवृत्तिविषयजडप्रपञ्चस्य स्वरूपेण प्रविलयं , प्रवृत्तिकर्तुश्चेतनस्य भेदमात्रप्रविलयं चाभिधाय प्रवृत्तेः प्रविलयमाह –

निषेधवाक्यानीति ।

साक्षादेव प्रवृत्तिनिषेधेनात्मज्ञानोपयोगीनीत्यध्याहारः ।

विधिवाक्यानीति ।

ऐहिकफलानीत्यर्थः । पारलौकिकफलानां देहात्मभावप्रविलयार्थत्वस्योक्तत्वात् साग्रहणीष्ठ्यादिप्रवृत्तिपराणि न भवन्ति ; स्वर्गकामपदवद् ग्रामकामपदस्यापि फलसमर्पकत्वायोगादित्यर्थः ।

सेवादिदृष्टोपायप्रतिषेधार्थानीति ।

सेवादिविषयप्रवृत्तिर्हि सांग्रहण्यामनुष्ठीयमानायां न भवतीत्यर्थः ।

एवं मुख्यार्थपरिग्रहे बाधकप्रदर्शनेन विधीनां प्रपञ्चलयार्थत्वमुक्तमिदानीं लक्षणास्वीकारे प्रयोजनमाह –

तथा चेति ।

ननु यदि न कर्मणां फलसाधनत्वम् , कथं तर्हि जगद्वैचित्र्यम् ? अत आह –

अनादिविचित्रेति ।

कथं तर्हि विधिरिति ।

त्वयाऽपि सांग्रहण्यादीनां दृष्टार्थप्रवृत्तिपरिसंख्यायकत्वं ब्रुवता विधिर्न त्यक्तः । तथा च फलार्थिनोऽधिकारिणोऽभावे विधित्वं न स्यादित्यर्थः ।

वायूदकादिवद्विधेः प्रवर्तकत्वमित्येतत्तवद् निषेधन् स्वर्गकामाधिकरणसिद्धान्तं दर्शयति –

उपदेशो हीत्यादिना ।

ननु भवतूपदेशो विधिः , कथं तस्य फलसाधनविषयता ? अत आह –

उपदेशश्चेति ।

नियोज्यः प्रवर्त्यः पुरुषस्तदीयं प्रयोजनं साध्यं यस्य कर्मणः तन्नियोज्यप्रयोजनम् ।

ननु नियोक्तृपुरुषप्रयोजनसाधनं यथाऽऽज्ञादौ बोध्यते , एवमुपदेशेऽपि किं न स्यादत आह –

न त्वज्ञादिरिव नियोक्तृप्रयोजन इति ।

उपदेश इत्यनुषङ्गः । उत्तमनियोक्तृका ह्याज्ञा यथा गामानयेति । अनुत्तमनियोक्तृकाऽभ्यर्थना यथा मम पुत्रमध्यापयेति । उभयत्रापि प्रवर्तयितुः प्रयोजनसाधनं बोध्यते , नैवमुपदेशे ।

तत्र हेतुमाह –

तत्राभिप्रायस्येति ।

प्रवर्तयिता स्वस्य हितं भवत्विति यत्र प्रवर्तयति तत्राज्ञादिस्तदभिप्रायविशेषः प्रवर्तकः । अपौरुषेये वेदे तस्यासंभवान्नियोज्यप्रयोजनसाधनमुपदिश्यत इत्यर्थः । न च वाच्यमुपदेशोऽपि नियोज्यप्रयोजनसाधनविषयोऽभिप्रायविशेष इति कथमसावपौरुषेये वेदे संभवतीति ; यतः परस्य स्वस्य वा प्रयोजनमनभिसंधायापि गोपालादेर्मार्गाद्युपदेष्टृत्वं भूतार्थविषयं दृश्यते ।

ननु नियोज्यप्रयोजनसाधनविषयत्वमनुज्ञायामपि दृश्यते , यथेच्छसि तथा कुर्वित्यादौ , तत्राह –

अस्य चेति ।

अनुज्ञायां हि प्रवृत्तस्य प्रवर्तनमुपदेशे त्वप्रवृत्तस्य ततश्चाप्रवृत्तप्रवर्तकत्वे सतीति विशेषणविषिष्टनियोज्यप्रयोजनसाधनविषयत्वमुपदेशस्यैव लक्षणमिति न्यायकणिकायाम् उपपादितमित्यर्थः । नियोज्यप्रयोजनेत्यादेर्व्याख्यानम् – अनुष्ठात्रपेक्षितेत्यादि ।

प्राभाकराभिमतनियोज्यव्यावृत्त्यर्थं सिद्धान्तसूत्रगतं तादर्थ्यादिति पदं व्याचष्टे –

अनुष्ठात्रपेक्षितोपायतारहितेति ।

तादर्थ्यात् तादर्थ्ये सति पूर्वपक्षोक्तप्रवर्तनामात्रार्थत्वे सतीत्यर्थः ।

यदुक्तं साक्षाद्भावनाभाव्यो यागादिः , स च दुःखरूप इत्यप्रवृत्तिरिति , तत्राह –

न चैत इति ।

विधिविषयीकृत भावनायाः श्रेयःसाधनत्वात् स्वर्ग एवोद्देश्यो न तु यागादयः । यदि स्युस्तर्ह्यप्रवृत्तिविषयता तेषां स्यात् , तच्च नास्ति ; यागादीनां भावनां प्रत्यनीप्सितकर्मतामात्रत्वादित्यर्थः ।

यागादीनां भावनोद्देश्यत्वाभावे हेतुः –

दुःखत्वेन कर्मणामिति ।

यस्त्वर्गादेर्भावनां प्रति व्यवधानान्न भाव्यत्वमित्युक्तं , तत्राह –

स्वर्गादीनां त्विति ।

सर्वो हि कामनानन्तरं प्रवर्तते , ततश्च स्वर्गादेर्भावनायाः पूर्वरूपकामनाविषयत्वादतितरामव्यवधानमित्यर्थः ।

यच्च द्रव्यत्वात् स्वर्गादेः क्रियाशेषत्वमिति , तत्राह –

प्रीत्यात्मकत्वाच्चेति ।

एषां हेतूनां स्वर्गकामादेरधिकार इति वक्ष्यमाणप्रतिज्ञायां संबन्धः । प्रीतौ हि रूढः स्वर्गशब्द इति तच्छेषा क्रिया इत्यर्थः ।

यत्तु सुबन्तपदाभिधेयत्वात्सिद्धरूपतेति , तन्न ; तथापि कामपदात्साध्यत्वप्रतीतिरित्यभिप्रेत्याह –

नामेति ।

यदपि पुरुषविशेषणत्वात्स्वर्गादेर्न भाव्यत्वमिति , तत्राह –

पुरुषविशेषणानामपीति ।

भावनाक्षिप्तकर्त्रनुवादेन विशेषणभूतस्वर्गपरं स्वर्गकामपदं स्वर्गं भाव्यत्वेन समर्पयतीत्यर्थः ।

यत्तु यागादेः स्वर्गादेश्च भाव्यत्वेन वाक्यभेद इति , तत्राह –

फलार्थप्रवृत्तेति ।

फलार्थं प्रवर्तस्य पुरुषस्य या भावना तया भाष्यत्व लक्षणेनेति प्रथमग्रन्थे विग्रहः । फलार्थ या प्रवृत्ता भावना तया भाव्यत्वरूपस्येति द्वितीयग्रन्थे । ततश्च यागादेः साध्यत्वमन्यत्साधयितुम् , स्वर्गादेस्तु स्वत इति स्वतन्त्रसाध्यद्वयाभावान्न वाक्यभेद इत्युक्तं भवति ।

ननु यागादीर्न करणं स्याद् , भावनाभाव्यत्वात्स्वर्गवदिति , तत्राह –

भावनाभाव्यत्वमात्रस्येति ।

परश्वादेरपि तथाभावाद्व्यापाराविष्टरूपेण साध्यत्वादित्यर्थः । स्वर्गादीनां त्विति ग्रन्थेन भावनां प्रति स्वर्गादीनामव्यवधानातिशय उक्तः ।

इदानीं व्यवधानमङ्गीकृत्याप्युद्देश्यत्वेन साध्यत्व आकाङ्क्षातिशयमाह –

फलस्य साक्षादिति ।

तदुद्देश्यतया लक्षणेन फलस्य सर्वत्र व्यापितया व्यापित्वेनावस्थानादिति योजना । व्यापित्वनिर्देशो लक्षणस्याव्याप्त्यतिव्याप्तिपरिहारार्थः । न चाधिकाराभावे इति । स्वर्गभोक्तृर्यागाधिकारान्यथानुपपत्त्या हि देहात्मत्वाभावावगतिरित्यर्थः । संपातः आपातः ।

यच्च प्रपञ्चप्रविलयादिलक्षणायां प्रयोजनं शास्त्रत्वसिद्धिरिति , तत्राह –

न चैतावतेत्यादिना ।

सर्वपारिषदतया सर्वपरिषत्प्रसिद्धतया ।

यदि प्राभाकरा मन्वीरन् , असति व्यापारवति न व्यापार इति , तान्प्रत्याह –

असत्स्वप्याग्नेयादिष्विति ।

तेषामपि मते आग्नेयादिवाक्यैर्यागा एव विधीयन्ते नापूर्वाणि । अधिकारवाक्यसन्निधिसमाम्नातानामाग्नेयादिवाक्यानामधिकारापूर्वानुवादकत्वशङ्कायां कुण्ठितशक्तीनां द्रागित्येवापूर्वान्तरप्रत्ययाजनकत्वात्तेश्च परमापूर्वे जनयितव्येऽवान्तरव्यापारा जन्यमाना असत्स्वपि व्यापारवत्सु भवतीत्यर्थः ।

अथ लौकिको वदेत् , तत्राह –

असत्यपीति ।

सापेक्षेश्वरात् फलसिद्धेर्वक्ष्यमाणत्वादविचित्रस्येति भाष्यायोगमाशङ्क्याह –

केवलादितीति ।

तर्हि कर्मापेक्षत्वपक्षो निर्दोष इति कथं पूर्वपक्षावकाशः ? तत्राह –

कर्मभिर्वेति ।

कंचिच्छुभं कारयति कंचिदशुभमिति वैषम्यप्रसङ्गः इत्यर्थः ॥४०॥

कर्मादि चेतनाधिष्ठितमचेतनत्वाद् मृद्वदित्यनुमानस्य जीवैः सिद्धसाधनत्वमाशङ्क्याह –

न चैतन्यमात्रमिति ।

कर्म स्वरूपं तस्य च शुभस्य सुखमितरस्य दुःखमित्येवं सामान्यविनियोगः । आदिशब्देन ज्योतिष्टोमात्स्वर्ग इत्यादिविशेषविनियोग उच्यते । फलसिद्धिपूर्वक्षणे कर्मस्वरूपादिसाक्षात्कारवदधिष्ठितमस्माभिः साध्यत इति न सिद्धसाधनमित्यर्थः । आगमप्रमिते संभावनामात्राभिधानात्पत्युरसामञ्जस्या (व्या.सू.अ.२.पा.२.सू.३७) दित्यत्रोक्तखण्डनानामनवकाशः । दुर्गेषु यो जनानां निवेशनार्थं भूमिकाविशेषो रच्यतेऽसावट्टालः । निरटङ्कि निष्टङ्कितं निर्णीतमित्यर्थः ।

नन्वीश्वरश्चेत्फलं ददाति , किं कर्मभिरत आह –

लौकिकश्चेश्वर इति ।

ईश्वरस्य कर्मापेक्षामुक्त्वा कर्मणामीश्वरापेक्षामुक्तां स्मारयति –

तदिह केवलं कर्मेति ।

न केवलं कर्माधिष्ठानत्वादीश्वरसिद्धिरपि तु कर्मभिरीश्वरप्रसादस्य साध्यत्वाच्चेत्याह –

तथा देवपूजात्मक इति ।

न प्रसादयन्निति=अप्रसादयन्नित्यर्थः । नशब्दोऽयं प्रतिषेधवचनः । विरोधनं द्रोहः ।

ननु प्रधानयागेन परमेश्वरः प्रसीदतु , अङ्गानुष्ठानं तर्हि किमर्थमत आह –

यथा च परमापूर्व इति ।

अत्र भास्करेण प्रलेपे –

भाष्यकारनतेऽन्तर्यामिव्यापारः फलोत्पादकः , स च सन्निधिमात्ररूप इति नित्यः , सर्वजीवसाधारणश्चातो न तस्यैकैकनीवकर्मभिः साध्यत्वमिति , तं भाष्यव्याख्यानेनानुगृह्णाति – ये पुनरिति ।

अविद्योपाधिवशादीश्वरस्यानित्यः प्रतिजीवं कर्मसाध्यश्चानुग्रहोऽस्तीत्यर्थः ॥४१॥

इत्यष्टमं फलाधिकरणम् ॥

इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्यानुभवानन्दपूज्यपादशिष्यभगवदमलानन्दस्य व्यासाश्रमापरनामधेयस्य कृतौ वेदान्तकल्पतरौ तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥