अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नाविशेषात् ॥६॥ चोदनाद्यविशेषादित्यस्यापवादार्थमिदमधिकरणम् । भाष्ये वाजसनेयिशाखागतमुद्गीथब्राह्मणं छान्दोग्यगत उद्गीथाध्यायश्च विषयत्वेनोदाहृतः । तत्र वाजसनेयिब्राह्मणं तावद्व्याचष्टे –

द्वया इत्यादिना ।

‘‘द्वया ह प्राजापत्या देवाश्चासुराश्च ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुरास्त एषु लोकेष्वस्पर्धन्त ते ह देवा ऊचुर्हन्तासुरात् यज्ञ उद्गीथेनात्ययामेति ते ह वाचमूचुस्त्वं न उद्गायेति । तथेति तेभ्यो वागुदगायत्ते विदुरनेन वैत उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन् अथ हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वन्न उद्गायेति तथेति तेभ्य एष प्राण उदगायत्ते विदुरनेने’’ त्याद्यभिधाय ‘‘तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्त्सन्स यथाऽश्मानमृत्वा लोष्टो विध्वंसतैवं हैव विधंसमाना विश्वञ्चो विनेशु’’रिति श्रुतिः । तत्र प्रजापतिः कर्मज्ञानाधिकृतः पुरुषः । तदपत्यानीन्द्रियवृत्तयः प्राजापत्याः ।

असुराणां ज्यायस्त्वं वृद्धत्वं श्रुत्युक्तमुपपादयति –

यतोऽमी इति ।

कानीयसाः कनीयांसो देवाः ।

कनिष्ठत्वमुपपादयति –

अज्ञानपूर्वकत्वादिति ।

अनादि ह्यज्ञानं तत्त्वज्ञानं चरमभावि । अतस्तज्जन्यप्रवृत्तिरूपाणां देवानां कनिष्ठत्वमित्यर्थः ।

अस्पर्धन्तेत्येतद्व्याचष्टे –

तदस्येत्यादिना ।

प्राणस्येत्येतच्छ्रुतिगतप्रजापतिशब्दस्य व्याख्यानम् । प्राणप्रधानस्य क्षेत्रज्ञस्येत्यर्थः ।हन्तेत्यनुमतौ । यद्यनुमतिरस्ति सर्वेषामस्माकमसुरजये , तर्ह्यसुरानत्ययामातीत्यासुरान् देवभावमाप्नुवामेत्यर्थः । यज्ञो ज्योतिष्टोमः । सोऽसुराणां विध्वंसकत्वादाभिचारिकः । वाक् प्राणेत्यत्र प्राणो घ्राणेन्द्रियम् ।

निन्दित्वेति ।

तान्येव वागादीनीत्यर्थाल्लभ्यते ।

प्राणमात्रस्य संवादकर्तृत्वायोगाद्देवता लक्ष्यत इत्याह –

प्राणाभिमानेति ।

एष इति मुख्यप्राणस्य विशेषणं घ्राणव्यावृत्त्यर्थम् । अभिद्रुत्याधिगम्य । अविध्यंस्ताडितवन्तः । अविध्यन्त्सन्निति श्रुतिपदं तत्र सन्प्रत्ययमुपेक्ष्य प्रकृतिमात्रमुदाहृतम् । लोष्टः पांसुपिण्डः । स चान्यो वा दुर्बलः काष्ठादिरित्यर्थः । वाशब्दः श्रुतावविद्यमानोऽपि न्यायलभ्यत्वादुपन्यस्तः ।

उद्गीथकर्तृत्वम् , उद्गानक्रियारूपत्वं च शाखाभेदेन श्रूयमाणं न विद्याभेदकम् , एकस्यां शाखायां विधैक्यसंप्रतिपत्तावपि तद्दर्शनादित्याह –

न केवलं शाखान्तरे इति ।

एवं कर्तृक्रियात्वनिर्देवैषम्यं परिहृत्य सकलभक्तिनिर्देशो वाजसनेयके , भक्तयेकदेशप्रणवनिर्देशश्छान्दोग्ये इति वैषम्यं परिहरति – बहुतररूपेति ॥६॥ रसतमादिगुणोपव्याख्यानमोङ्कारस्य कृत्वेति शेषः । एतच्च भाष्यप्रतीकोपादानम् । एषां भूतानां पृथिवी रसः पृथिव्या आपो रसोऽपामोषधय ओषधीनां पुरुषो रसः पुरुषस्य वाग् रसो वाच ॠग्रसः , ॠचः सामरसः साम्न उद्गीथो रसः स एष रसानां रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो यदुद्गीथ इति श्रुतिः ।

एतच्छ्रुतिव्याख्यानेन भाष्योक्तरसतमादिगुणयोगं विवृणोति –

तथा हीति ।

यस्य यजमानस्य पुरस्तात् पूर्वं हविरुप्तं देवतार्थं सङ्कल्पितं भवति चन्द्रमाश्च पश्चादभ्युदेति स चतुर्दश्याममावस्याभ्रमवान् मध्यमादिभावेन त्रेधाभूतास्तण्डुलानग्न्यादिभ्यो दर्शदेवताभ्यः सकाशाद्विभजेद् । विभज्य च दात्रग्न्यादिदेवताभ्यो निर्वपेदित्यर्थः । दधन् दधनि । श्रुते दुग्धे ।

तेष्वेव कर्मस्विति ।

आग्नेयादिष्वित्यर्थः ।

कालापराधं विवरीतुं यथाकालमनुष्ठानं दर्शयति –

एष तावदिति ।

अभितः सन्निधौ उदितश्चन्द्रो यस्य स यजमानोऽभ्युदितः ।

अत्र सिद्धान्ते दर्शकर्मण्येव देवतापनयमात्रमित्यस्मिन् प्रयोजनमाह –

अमावास्यायामेवेति ।

तस्यैव कर्मणोनुवर्तमानत्वे हि स्वदेवतायुक्तं तत्परिसमापनीयं ततश्चतुर्दश्यां निरुप्तहविषा देवतान्तरेभ्यो नैमित्तिकप्रयोगं परिसमाप्य पुनरमावस्यायामेवाग्न्यादिभ्यो दर्शदेवताभ्यो हविर्निरुप्य प्रतिपदि दर्शः प्रवर्तयितव्यः । दर्शलोपे तु प्रायश्चित्तभूतमिदं कर्मामावास्यायां कृत्वोपरन्तव्यमिति चिन्ताप्रयोजनमित्यर्थः ।

पूर्वपक्षमाह –

हविर्भागेत्यादिना ।

उत्पत्तिशिष्टदेवतावरुद्धे कर्मणि देवतान्तरानवकाशात् कर्मान्तरत्वमित्येवमर्थं हविर्विभागमात्रश्रवणादिति संग्रहवाक्यं , प्राप्ते कर्मण्यनेकगुणविधौ वाक्यभेदप्रसङ्गात् कर्मान्तरत्वमित्येवमभिप्रायं चरुविधानसामर्थ्याच्चेति द्वितीयं संग्रहवाक्यम् ।

तत्राद्यं विभजते –

यदि हीत्यादिना ।

पूर्वदेवताभ्योऽग्न्यादिभ्यो हवींषि विभजेदिति वाक्येन विहिते उत्पत्तिशिष्टदेवतावरोधस्य वाक्येनैव वारितत्वात् पूर्वकर्मणि देवतान्तरनिवेशसंभवे सति न कर्मान्तरत्वं स्यात् । हविर्मात्रविभागविधाने तूत्पत्तिशिष्टदेवतावरोधाद् वाजिनेज्यावत् कर्मान्तरत्वमित्यर्थः ।

द्वितीयं संग्रहं विवृणोति –

अपि चेति ।

ननु कर्मान्तविधौ प्रारब्धदर्शप्रयोगस्य का गतिस्तत्राह –

दर्शस्तु लुप्यते इति ।

कर्मान्तरमिति प्रतिज्ञाय हेतुमाह –

पूर्वदेवतात इति ।

उत्पत्तिशिष्टदेवतावरोधं परिहृत्य वाक्यभेदं परिहरति –

चर्वर्थस्येति ।

वाक्यान्तरप्राप्तमिति ।

ये मध्यमा इत्यादिवाक्यैः प्राप्तमित्यर्थः ।

ननु विभजेदित्येतावन्मात्रविधौ कस्मादिति न ज्ञायते , तत्राह –

तत्र च वाक्यान्तरेति ।

ये मध्यमादिवाक्यैर्देवतान्तरेषु तत्प्रतियोगिनीनां देवतानामेव बुद्धिस्थानां विभागप्रतियोगित्वं गम्यते इत्यर्थः ।

ननु तण्डुलानामेव देवताभ्यो विभागश्रवणाद्दधिपयसोर्न पूर्वदेवतातो विभागोऽवगतोऽतस्तयोरुत्पत्तावैन्द्रं दध्यमावास्यायामैन्द्रं पयोऽमावास्यायामितीन्द्रदेवतावरुद्धयोर्न देवतान्तरावकाश इति कर्मभेद एव स्यादत आह –

तण्डुलानिति त्वविवक्षितमिति ।

हविर्मात्रं विभागविषयः । तस्य तण्डुलत्वेन विशेषणे विशिष्टोद्देशाद्वाक्यभेदः स्यादित्यर्थः ।

हविरुभयत्ववदिति ।

दर्शपूर्णमासयोराम्नायते –

यस्योभयम् हविरार्तिमार्च्छेदैन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदिति ।

उभयं दधिपयः । तत्र श्रुतत्वाद्धविर्वदुभयत्वमपि निमित्तान्तर्भूतमिति प्रापय्य षष्ठे राद्धान्तितम् । अविवक्षितमुभयत्वम् । तद्विवक्षयां हि विशिष्टोद्देशनाद्वाक्यं भिद्येत – हविरार्तौ निर्वपेदुभयर्तौ चेति , विध्यावृत्तिप्रसङ्गात् । ननु तर्हि हविरप्यविवक्षितं स्याद्धविर्विशिष्टार्तेरुद्देश्यत्वे वाक्यभेदतादवस्थ्यात् ; न ; आर्तिमात्रस्य सर्वदा सर्वेषां संभवेन निमित्तत्वापर्यवसानात् । तत्पर्यवसानस्य हि मृष्यामहे हविषा विशेषणम् । उभयत्वं तु पर्यवसिते निमित्ते विशेषणं भविद्विध्यनाकाङ्क्षितं वाक्यं भिद्यादिति तन्न मृष्यामः ।

तस्मादविवक्षितमुभयत्वमिति ।

ननु शक्नुवन्तु वाक्यानि तस्मिन् कर्मणि देवतान्तरं विधातुं , तस्यैवत्वबुद्धिस्थत्वात्कथं तत्र देवताविधिरत आह –

द्रव्यमुखेनेति ।

पूर्वोक्तं सिद्धान्तप्रयोजनं निगमयति –

ततश्चेति ।

एवमुत्पत्तिशिष्टदेवतावरोधं परिहृत्य वाक्यभेदप्रसङ्गं परिहरति –

न च दधनि चरुमित्यादिना ।

प्राकृतकर्मणि तण्डुलादयः पाकान्ताः पुरोडाशसामर्थ्यात्सिद्धाः । दधिपयसी च स्वत एव सिद्धे ।

कथमेतावताऽधिकरणचर्वर्थयोः प्राप्तिरत आह –

तत्राभ्युदयेति ।

दध्नस्तण्डुलानां पयसस्तण्डुलानां च साहित्यं ये मध्यमादिवाक्यावगतादेकदेवताकत्वात्सिद्धम् ।

तदिदमुक्तं –

दधियुक्तानां पयोयुक्तानां चेति ।

नन्वेवमपि दधिपयसोस्तण्डुलानां च मिश्रणमेव भवति , कथमधिकरणार्थलाभस्तत्राह –

न च प्रभूतेति ।

त्र्यधिकगवां दोहविधानाद्दधिपयसोः प्रभूतत्वम् । अतश्चाल्पास्तण्डुलान् प्रत्याधारत्वं सप्तम्यर्थो दधिपयसोः सिद्धः ।

ननु पुरोडाशनिवृत्तौ पाकोऽपि निवर्ततां , तथा च कथं चरुसिद्धिरत आह –

अनिवृत्तिस्त्विति ।

साधनविशेषाश्रितत्वाद्धर्माणां तण्डुलेष्वपि पाकानुवृत्तिर्व्रीहि धर्माणामिवावधातादीनां यवेष्वित्यर्थः ।

प्रकृताधिकारेति ।

प्रकृतस्य दर्शपूर्णमासकर्मणो द्रव्यद्वारेणाधिकारावगमात् संबन्धावगमादगत्या वाक्यभेदस्य न्याय्यत्वादित्यर्थः । वत्सानपाकुर्याद्गोदेशाद्देशान्तरं नयेत् । इतरथा हि ते सर्वे सर्वं दुग्धं पिबेयुरिति ।

भवतु परस्मात्स्वरप्राणादेः परो वराच्च तस्मादेव वरीयान् वरतर उद्गीथः कथमनन्तस्तत्राह –

परमात्मरूपेति ।

परमात्मदृष्ठ्यध्यासात्तद्रूपसंपत्तिः ।

ननु ‘‘का साम्नो गतिः कारणं , स्वर इति होवाच स्वरस्य का गतिरिति प्राण’’ इतीत्युपक्रम्यास्य लोकस्य का गतिरित्यनन्ताकाशं निर्दिश्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्यायानित्यादिनाऽऽकाशस्यैव परोवरीयस्त्वादिगुणयोगं दर्शयति । तत्कथं परमात्मदृष्ठ्यध्यास उद्गीथेऽत आह –

परमात्मदृष्ठिमिति ।

आकाशस्तल्लिङ्गा (ब्र.अ.१.पा.१.सू.२२) दित्युक्तं न प्रस्मर्तव्यमित्यर्थः ॥७॥८॥ तत् तत्र देवादुरसंग्रहे ह किल देवा उद्गीथम् उद्गीथावयवोङ्कारम् आजह्नुराहृतवन्तः । तस्य केवलस्याहरणायोगात् तदाश्रयं ज्योतिष्टोमादि आहृतवन्त इत्यर्थः । अनेन कर्मणा एतानसुरानभिभविष्याम इति स उद्गाता वाचा प्राणेन च वागुपसर्जनप्राप्नाणेनोद्गानं कृतवान् ॥

इति तृतीयमन्यथात्वाधिकरणम् ॥