व्याप्तेश्च समञ्जसम् ॥९॥ ओमित्येतदक्षरम् उद्गीथमिति वाक्ये ओंकारस्योद्गीथेन विशेषणमर्थं सिद्धवत्कृत्य प्रकमभेदाद्विद्याभेदो दर्शितः , इदानीं स एवार्थश्चिन्त्यते । भाष्ये भेदबुद्धावनुवर्तमानायामन्यतरबुद्धिरध्यास इत्यध्यासलक्षणमुक्तम् ।

तदयुक्तम् ; स्मृतिरूप इत्यत्राविवेकपूर्वकत्वस्य वर्णितत्वादत आह –

गौणी बुद्धिरध्यास इति ।

उक्तानीति ।

भाष्ये यथाश्रुतान्येव ग्राह्याणि न व्याख्यानापेक्षाणीत्यर्थः ।

उद्गीथोङ्कारशब्दयोरैकार्थ्ये पर्यायत्वात्सहप्रयोगादेकत्वपक्षानुत्थानमाशङ्क्याह –

ऐकार्थेऽपीति ।

भाष्यमुपादत्ते – इदमुच्यत इतीति शब्दो द्रष्टव्यः ।

ओंकारस्य शब्दविशेषस्य कथं वेदव्याप्तिरत आह –

प्रत्यनुवाकमिति ।

यजुर्वेदे अध्ययनप्रवचनयोः प्रत्यनुवाकमुपक्रमसमाप्तौ चोङ्कार उच्चार्यते , ऋग्वेदे तु प्रत्यृचम् ।

अत एव सामवेदेऽपि ऋगध्यूढत्वात् साम्न इति सर्ववेदे व्यापक कारः , प्रतिवेदंच स्वरादिभेदाद् भिद्यते ।तद्विशेषप्रतिपत्त्यर्थमुद्गीथविशेषणमित्याह –

किंगतोऽयमिति ।

विशेषणे च प्रयोजनमाह –

तत्तदाप्त्यादीति ।

आदिशब्देन समृद्धिरसतमत्वादि गृह्यते । आप्तिः कामप्रापकत्वम् । अधिक्रियते प्रतिपाद्यते ।

ननु संभवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवत् , तत्र सर्ववेदव्यापकत्वाद्विशेष्यस्योङ्कारस्य भवतु विशेषणेन व्यभिचारः , संभवस्तु विशेष्ये ओंकारे विशेषणस्योद्गीथत्वस्य नोपपद्यते ; उद्गीथशब्दस्य सकलभक्तिवाचित्वाद् भक्तित्वस्य च भक्तयवयवे ओंकारेऽनुपपत्तेरत आह –

उद्गीथपदेनेति ।

स्यादेतत् – उद्गीथशब्दस्य किमित्यवयवलक्षणार्थत्वम् ? औंकारशब्दस्य एवोद्गीथभक्तिनीमवयविनीं लक्षयतु , तदापि शब्दयोः सामानाधिकरण्यसंभवादत आह –

न पुनरोंकारेणेति ।

खल्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याख्यानं भवति ; आपयिता ह वै कामानां भवति य एतदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते इत्यादिना प्रणवस्यैवाप्त्यादिगुणविशिष्टस्य तादृक्फलविशिष्टस्य चोपव्याख्यास्यमानत्वात् , प्रधाने न लक्षणानुपपत्तेरुद्गीथशब्द एव लाक्षणिक इत्यर्थः । ओंकारेण भक्तिलक्षणायां वैयर्थ्यं च स्याद् , उद्गीथपदेन भक्तिविशेस्यैव व्यभिचाराभावादित्यपि द्रष्टव्यम् । निरूढा चेयं लक्षणा न सांप्रतिकी स्यादित्यर्थः । इयं च वक्ष्यमाणन्यायेन गौण्येव लक्षणेत्युक्तेति ।

ननु किमिति फलकल्पना ? आप्त्यादिफलस्य श्रुतत्वादत आह –

आप्त्यादिगुणकेति ।

ओंकार उद्गीथदृष्टेस्तस्मिन्नाप्त्यादिगुणदृष्टेस्तस्मिन्नाप्त्यादिदृष्टेश्चोपास्यरूपभेदाद्भेद इत्यर्थः ।

सिद्धान्ते फलकल्पनां वारयति –

उद्गीथसंबन्धीति ।

उद्गीथभक्तिसंबन्धिनः प्रणवस्योपासनाया अधिकारप्रतिपादनं , तत्परे तु वाक्ये न फलकल्पनादोषः । आप्त्यादिदृष्टीर्विधातुमोमित्येतदक्षरमिति वाक्येन विशिष्टप्रणवसमर्पणेन पृथगुपासनविध्यभावादाप्त्यादिगुणविशिष्टप्रणवोपास्तेश्चापयिता ह वै कामानां भवतीत्यादिना फलश्रवणाच्चेत्यर्थः । विषयतया ओंकार उद्गीथदृष्टिविधौ हि गौण्युद्गीथशब्दस्य वृत्तिः स्यात् । उद्गीथ दृष्टिविषयत्वं च गुणः । ततश्चोद्गीथदृष्टिदृष्टत्वादोङ्कार उद्गीथ इत्यर्थः संपद्यते । न पुनरुद्गीथेनोङ्कारलक्षणा तथा सति दृष्टिविध्यसिध्देः । सिद्धान्ते त्ववयविवचनेनोद्गीथशब्देनावयवलक्षणा ।

ततः किं जातमत आह –

गौण्या वृत्तेरिति ।

वाच्यमर्थं विहाय यद्वस्तु लक्ष्यते तन्मात्रपरत्वलक्षणायाम् इत्यव्यवधानमुक्त्वा गौण्या लक्षणीयार्थद्वाराऽर्थान्तरे शब्दस्य वृत्तेर्व्यवधानमाह –

गौर्वाहीक इति ।

लक्षणायामपीति ।

भाष्ये पूर्वपक्षेऽपि लक्षणाऽभ्युपगमो न युक्तः , तत्र गौणी वृत्तिरित्युक्तत्वादत आह –

गौण्यपीति ।

लक्षणा गुणविषयावयव एकदेशो यस्याः साः तथोक्ता ।

एवमध्यासपक्षं दूषयित्वैकत्वपक्षं दूषयति –

यद्यपीति ।

वैश्वदेव्यादिशब्दे लक्ष्यैक्येऽपि वाच्यभेदान्न पर्यायत्वं , तव तु वाच्याभेदात्पर्यायत्वमित्यर्थः । ननु पर्यायत्वेऽपि करिसिन्धुरादिशब्दानां सहप्रयोग उक्तस्तत्राह – न च व्याख्यानमिति ॥९॥

इति चतुर्थं व्याप्त्यधिकरणम् ॥