सांपराये तर्तव्याभावात्तथा ह्यन्ये ॥२७॥ सिद्धं कृत्वा विद्यायाः कर्मक्षयहेतुत्वं हानसन्निधावुपायनोपसंहार उक्तः , इदानीं तदेवासिद्धं मार्गमध्ये श्रूयमाणस्य कर्मक्षयस्य विद्याहेतुकत्वाभावादित्याशङ्क्यते । अग्निहोत्रं जुहोतीत्यत्र पाठादर्थो बलीयानत एव श्रुतिरतिबलीयसी अर्थादपि तस्याः प्रबलत्वादित्यर्थः ।

ताण्डिनां श्रुतिविरोधं परिहरति –

अर्धपथेऽपीति ।

विधूय पापमिति हि ब्रह्मलोकप्राप्तेः प्राक्कालतोच्यते , सा चार्धपथे विधूननेऽप्युपपद्यत इत्यर्थः ।

एवं शाट्यानिनामिति ।

अर्धपथ एवोपायनसंभवादित्यर्थः ।

ननु जीवत एव विधूननोपायने , न ; एवं श्रुत्यभावादित्याह –

न हि तत्रेति ।

सर्वनामश्रुतेरन्यथासिद्धिमभिधास्यन्पाठक्रमभञ्जकमर्थक्रमं तावदाह –

विद्यासामर्थ्येत्यादिना ।

यवागूपाकस्याग्निहोत्रात्पूर्वकालत्वे सामर्थ्यं होमस्य द्रव्यापेक्षत्वेनावगतम् ।

विद्यायाः पापक्षयहेतुत्वे किं प्रमाणमित्यत आह –

यमनियमादीति ।

श्रवणात् कौषीतकिशाखायामिति शेषः ।

यमाद्यङ्गसहिताया विद्याया उत्तरमार्गद्वारेण ब्रह्मलोकप्राप्तिहेतुत्वमस्तु , तावता कथं पापक्षयहेतुत्वमत आह –

अप्रक्षीणेति ।

तदनुपपत्तेः । ब्रह्मलोकमार्गप्राप्त्यनुपपत्तेरित्यर्थः ।

तादृशीति ।

यमादिसहितेत्यर्थः ।

कथमेकस्या विद्याया उभयार्थत्वमत आह –

क्षपितेति ।

ब्रह्मलोकप्रापणार्थमेव पापक्षयं करोतीत्यर्थः ।

तच्छब्दश्रुतिविरोधमुक्तमनूद्य निराचष्टे –

ननु न पाठेत्यादिना ।

प्रधानरूपपरामर्शित्वात्सर्वनाम्नो विद्यैव परामृश्यते , नानन्तरनिर्दिष्टोऽपि विरजानद्यतिक्रमः । अभ्युपेत्य तु समानश्रुतिरित्युक्तम् ॥२७॥

शङ्काग्रन्थोक्तदृष्टान्ताद्वैषम्यमाह –

विद्याफलमपीति ।

अजनित्वा देवभावेनानुत्पद्येत्यर्थः । स्याज्जीवत एवेत्यत्र ग्रन्थच्छेदः ।

असङ्गतिरुक्तेति ।

विधूयेति हि स्वतन्त्रस्य पुरुषस्य व्यापारं ब्रूते इति ग्रन्थे उक्ता याऽसङ्गतिः सा स्यादित्यर्थः ।

भास्करमतमनुवदति –

ये त्विति ।

छन्दः संकल्पः ।

विदुषि यः शुभं संकल्पयति तस्य तदीयं शुभं भवति अशुभं संकल्पयतस्तदीयं पापमित्यर्थतया छन्दत इत्येतत्पदं तन्मतेन व्याख्यायोभयाविरोधपदं व्याचष्टे –

श्रुतिस्मृत्योरिति ।

‘ते नः कृतादकृतादेनसो देवासः पिपृत स्वस्तये’ इति श्रुतिर्भास्करोदाहृता । ते यूयं देवासो देवाः नः अस्मानद्य कृतात्स्वकृतादकृतादन्यकृतादेनसः पापात्पिपृत पालयत स्वस्तये क्षेमायेति श्रुतेरर्थः । अन्यकृतादपि भयश्रुतेरस्त्यन्यकृतस्य कर्मणोऽन्यत्र प्राप्तिरिति । ‘‘प्रियेषु त्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम् । “विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माप्येति सनातनम्’’ इति मनुस्मृतिः ।

ननु श्रुतिस्मृतिभ्यामपि कथममूर्तयोः सुकृतदुष्कृतयोराश्रयान्तरसंचारस्तत्राह –

न त्वत्रेति ।एतद्व्याख्यानं दूषयति – तेषामिति ।

अयं हि विचारो भवन्नपि हानौ त्वित्यधिकरणे संगच्छते , नात्र ; ततः शङ्कोत्तरत्वेनास्मत्कृतमेव व्याख्यानं भद्रम् । तस्य प्रियाः सुकृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतमिति तदधिकरणोदाहृतवाक्यादेव निर्णीते वृथा च वाक्यान्तरोदाहरणम् । यस्तु केशवेनास्य विचारस्यैवं तदधिकरणसङ्गम उक्तः । विद्वद्वर्तिसुकृतदुष्कृताकर्षणहेतुर्जनानां विदुषि शुभाशुभसंकल्पो जीवत्येव च विदुषि युक्तः ; ततश्च जीवदवस्थायामेव विदुषः कर्महानं नार्धपथ इति । सोऽसाधुः ; मार्गमध्यगतमपि विद्वांसं प्रति जनानां प्रीत्यप्रीतिसंभवात्तदापि सुकृतादिसंक्रमोपपत्तेरित्यास्तां तावत् ॥२८॥

इति षोडशं सांपरायाधिकरणम् ॥