अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदवत्तदुक्तम् ॥३३॥ पूर्वत्राधिकारिणां प्रारब्धकर्मण एव शरीरान्तरारम्भसंभवेन कर्मान्तरस्य निमित्ततेत्युक्तम् , एवमिहापि तत्तत्प्रकरणपठितनिषेधेभ्य एवोपलक्षणतया सर्वप्रपञ्चनिषेधसिद्धेर्न शाखान्तरीयनिषेधानां तत्र ब्रह्मप्रमितिहेतुत्वमित्याशङ्क्यते । अक्षरस्य धियोऽक्षरधियः ।

अक्षरे धर्मिणि प्रपञ्चप्रतिषेधधिय इत्यर्थे सूत्रपदं व्याचष्टे –

अक्षरविषयाणामिति ।

प्रतिषेधसामान्यादिति ।

प्रतिषेधानां भूमनिवर्तकत्वसामान्यादित्यर्थः ।

तस्यैवैष प्रपञ्च इति ।

अस्यार्थः - भवेद् ब्रह्मस्वरूपत्वादानन्दाद्युपसंहृतिः । निषेधानामनात्मत्वान्नोपसंहारसंभवः ॥१॥ आनन्त्याच्च निषेध्यानां तन्निषेधधियामपि । असंख्येयतयैकत्र कथं शक्योपसंहृतिः ॥२॥ स्थालीपुलाकवत्किंचिन्निषेधेनान्यलक्षणे । यथाश्रुतेन तत्सिद्धेरुपसंहरणं वृथा ॥३॥ इत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थमेतदधिकरणम् ॥

निवृत्तिप्रकारस्तु - प्रतिषेधा अनात्मानोऽप्यात्मलक्षणतां गताः । आत्मप्रमितिसिद्ध्यर्थं संयास्यन्त्यश्रुतस्थले ॥४॥ न च निषेधानन्त्यादनुपसंहारः ; प्रपञ्चो हि निषेध्योऽत्र भूतं वा भौतिकानि वा । इन्द्रियाणि शरीरं वाऽविद्या वा विश्वकारणम् ॥५॥ एषां परिमितत्वेन निषेधपरिमेयतः । साकाङ्क्षेषु निषेधेषु गच्छेयुः पूर्तये परे ॥६॥ तत्राप्यस्थूलवाक्यपरिपूर्णो निषेधः ; अस्थूलमित्याद्यदीर्घमित्यन्तेन शरीरनिषेधात् , अतम इत्यविद्यानिषेधात् ; अबाह्यमनाकाशमिति भूतनिषेधात् , अचक्षुष्कमित्यादिनेन्द्रियनिषेधात् , अन्यत्र त्वस्मादुपसंहार इति सूचयितुं भगवता सूत्रकारेणाक्षरधियामित्युक्तम् । भाष्यकारेणौपसदवदिति सूत्रोक्तदृष्टान्तविवरणाय जामदग्न्याहीनगतमन्त्रा उदाहृताः । त एव गुणा मुख्याधिकरणविषया इति च सूचितम् । प्रधानकर्मत्वाच्चाङ्गानामिति तत्रैव सूत्रयोजनात् ।

शाबरतन्त्रे चान्यदुदाहृतमिति विरोधमाशङ्क्याह –

यद्यपीति ।

वारवन्तादिपदवन्ति सामानि वारवन्तीयादीनि वारयन्तीयादेर्वेदसंयोग इति वेदसंयोगे सिद्धे तत्रत्येनैव स्वरेण स्वरवत्त्वं च सिद्ध्यतीत्यभिप्रायः । विनियुज्यमानत्वस्य मुख्यत्वेनेति । तद्धि फलसन्निकर्षान्मुख्यमिति ।

ननु सर्वेषां विधीनामुत्पत्तिविनियोगाधिकारप्रयोगात्मकत्वात्कथं विधीनां शेषशेषित्वमित्यत्राह –

एतदुक्तमिति ।

विधित्वं हि अपेक्षितोपायत्वरूपम् । तत्रानुष्ठेयभावार्थज्ञानादुत्पत्तिरस्ति । अस्ति च किंचित्प्रतिशेषत्वाद्विनियोगः । अस्ति च फलसाधने स्वामित्वं पुरुषस्याधिकारः अस्ति चानुष्ठेयत्वबोधात् प्रयोग इत्युत्पत्तिविधावपि विद्यते चातूरूप्यमिति ।

ऐदंपर्यभेदे हेतुमाह –

एकस्यैव हि विधेरिति ।

विधेर्विध्यर्थस्य उत्पत्त्यादिषु मध्ये यद्येकमप्राप्तमितराणि प्राप्तानि , तर्हि तदेव रूपं वाक्येनोल्लिख्यते नेतराण्यन्यतः प्राप्तेः । यदि सर्वाण्यन्यतोऽप्राप्तानि , तर्ह्यगत्या सर्वाण्युल्लिख्यन्ते इत्यर्थः ।

प्रकृते तु विनियोगादेरन्यतः प्राप्तेरुत्पत्तिमात्रपरत्वमित्याह –

तत्रेति ।

समीहितार्थाप्रतिलम्भादिति ।

समीहितशेषः समीहितार्थः । भावप्रधानो निर्देशः । हितसाधनत्वं तदप्रतिलम्भादित्यर्थः ।

तदर्थान्येवेति ।

विनियोगवाक्यार्थान्येवेत्यर्थः ।

भवतु साम्नः सामवेदे उत्पत्तिर्यजुर्वेदे च विनियोगस्ततः किं जातमत आह –

तत्र येन वाक्येनेति ।

येन वाक्येन सामानि विनियुज्यन्ते तस्यैव तद्वाक्यप्रकाशितत्वकृतस्य उपांशुस्वरस्य ग्रहणं युक्तम् । तस्य साधनत्वसंस्पर्शात् , विनियोगदशायां हि साम्नां साधनत्वं ज्ञायते नोत्पत्तिदशायां , साधनत्वं च प्रधानम् । उत्पत्तिवाक्यप्रकाशितत्वनिमित्तः स्वरः सामरूपमात्रसंस्पर्शी , उत्पत्तिवाक्यस्य रूपमात्रप्रकाशकत्वादित्यर्थः ॥३३॥

इति विंशमक्षरध्यधिकरणम् ॥