भूम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा हि दर्शयति ॥५७॥ सैव हि सत्यादय (ब्र.अ.३ पा.३ सू.३८) इत्यत्र तद्यत्तत्सत्यमिति तच्छब्देन प्रकृतपरामर्शाद् विद्यैक्यमुक्तम् । अत्र तद्वदभेदहेत्वभावादगतार्थत्वम् । पूर्वत्रोद्गीथादिश्रुत्या सन्निधिं बाधित्वोद्गीथाद्युपास्तीनां सर्वशाखासूपसंहार उक्तः ।

एवमत्रापि व्यस्तोपासनस्य विधिश्रुतेः फलश्रुतेश्च समस्तोपासनसन्निधानप्राप्तस्तुत्यर्थत्वं बाधित्वा विधेयत्वमित्याह –

तत्र दिवमेवेति ।

उभयथाऽप्युपासनं कर्तव्यमिति शेषः ।

व्यस्तोपासनफलश्रवणस्य समस्तोपासनस्तुत्यर्थत्वेनान्यथासिद्धिमाशङ्क्याह –

न चेत्यादिना ।

न चेत्यस्यैवमत्रापि न च भवितुमर्हतीति वक्ष्यमाणेनान्वयः ॥

यथा वैश्वानरीयेष्टाविति ।

‘‘वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत् पुत्रे जाते’’ इत्युपक्रम्य ‘‘यदष्टाकपालो भवति ब्रह्मवर्चसेन पुत्रं पुनाती’’त्यादिना कपालविशेषेषु फलविशेषानाम्नाय ‘‘द्वादशकपालो भवति यस्मिन् जाते एतामिष्टिं निर्वपति पूत एव स तेजस्वी’’त्यादि समामनन्ति । तत्र यद्यपि द्वादशत्वेऽष्टत्वादीनां वस्तुतोऽन्तर्भावः ; तथापि न परिच्छेदकत्वम् । तस्मादप्राप्तत्वाद्वैश्वानरेष्टावष्टाकपालत्वादिगुणविधानमिति प्रापय्य राद्धान्तितं प्रमाणलक्षणे । उत्पत्तिशिष्टाद्वादशत्वावरोधान्न प्रकृतकर्मण्यष्टत्वादिगुणविधिः । अपि च ‘‘पुत्रे जाते द्वादशकपाल’’मिति , तेनैकं वाक्यं द्वादशकपालविधिपरम् , अष्टत्वादीनि तु वस्तुतः प्राप्तान्यनूद्यन्ते स्तुत्यर्थमिति क्लृप्तविधस्तावकत्वेन वर्तमानापदेशानामेकवाक्यत्वे च संभवति न वाक्यभेदेन विधिकल्पनम् ।

तस्मादप्यष्टत्वादीना स्तुत्यर्थत्वमत्याह –

तत्र हीति ।

वैश्वानरेष्टौ हि द्वादशकपाले विधेः प्रत्यक्षत्वाद्यदष्टाकपालो भवतीत्यादीनां वर्तमानपदेशानां च तत्स्तुत्यर्थत्वं युक्तम् , वैश्वानरोपासने तु समस्ते व्यस्ते च विधेः कल्पनीयत्वादेवं कामशब्दस्य क्वाप्यश्रवणात्फलत्वकल्पनायाश्चाविशेषात्सर्वत्र विधिकल्पनमित्याह –

इह त्विति ।

तर्हि ‘‘मूर्धा ते व्यपतिष्यदि’’त्यादिव्यस्तोपासननिन्दा किमर्था ? अत आह –

निन्दायाश्चेति ।

येन हि यावज्जीवं समस्तोपासनं संकल्पपूर्वं कर्तुं प्रारब्धं तस्य तथाविधसमस्तोपासनप्रारम्भे सति व्यस्तोपासननिन्दोपपत्तिरित्यर्थः ।

अत्रोदाहरणमाह –

श्याम इति ।

‘‘श्यामः श्वा आहुतिमभ्यवहरति तस्य योऽनुदिते जुहोति , शबलः श्वा आहुतिमभ्यवहरति य उदिते जुहोति’’ इति उदिताऽनुदितहोमयोर्निन्दायामपि वाक्यान्तरेण तयोर्विहितत्वादुदितहोमप्रारम्भेऽनुदितहोमनिन्दा , एवमनुदितहोमप्रारम्भे तत्त्योगे च उदितहोमनिन्दा । तदाहाक्षपादः - अभ्युपेत्य कालभेदे दोषवचनादिति । कालभेदे कालान्यत्वकरणे इत्यर्थः ।

उपक्रमोपसंहारयोरेकविद्याविषयत्वेनैकवाक्यत्वावगमान्न व्यस्तोपासनविधिरिति सिद्धान्तयति –

समस्तोपासनस्यैवेत्यादिना ।

उपक्रममाह –

वैश्वानरविद्यानिर्णयायेति ।

व्यस्तोपास्त्यभिज्ञानामेव समस्तविषयजिज्ञासादर्शनादुपक्रमस्य समस्तोपास्तिपरत्वमित्यर्थः ।

उपसंहारमाह –

तत्र कैकेय इति ।

सुतं कण्डितं सोमद्रव्यम् । प्रसुतमासमन्तात्सुतत्वमवस्थाभेदः । सोमयागसंपत्तिस्तव कुले दृश्यत इति यावत् । सुतं सोमरूपं प्रसुतमभ्यस्तम् आसुतं विकृतिषु ॥५७॥

इति द्वात्रिंशं भूमज्यायस्त्वाधिकरणम् ॥