एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः ॥४२॥

ब्रह्मोपासनापरिपाकलब्धजन्मनीति ।

परिपाकेन लब्धं जन्म यस्याः सा विद्या ब्रह्मोपासनापरिपाकलब्धजन्मा तस्यामित्यर्थः ।

ननु विद्यावतोऽपि शरीरस्य धारणात्कथं मुक्तिः? तत्राह –

सत्यप्यारब्धेति ।

रूपतः स्वरूपतो निकर्षोत्कर्षौ स्यातामिति । तथा च सातिशयत्वात्कर्मसाध्यत्वमिति पुरुषार्थोऽत इत्यस्याक्षेप इत्यर्थः । मोक्षः, सातिशयः, विलम्बिताऽविलम्बित साधनसाध्यत्वात्, कर्मफलवदित्यनुमानम् ।

अनुमानान्तरमाह –

अपि चेति ।

तत्र तत्र साधकेष्वैकरूप्यं स्यान्न कर्मणा वर्धते नो कनीयानित्यादिश्रुतेरित्यर्थः ।

उपपत्तेश्चेत्युक्तं, तामेवाह –

साध्यं हीति ।

मा भूत्स्वरूपावस्थानलक्षणायां मुक्तौ सातिशयत्वमनर्थनिवृत्तिलक्षणायां तु स्याद्, नेत्याह –

न च सवासनेति ।

विरोधिकार्योदय एव पूर्वप्रध्वंस इति मतमाश्रित्य । क्लेशादिक्षयो विद्याजन्मेति सामानाधिकरण्यम् । विद्याजन्मरूपोऽविद्याध्वंस एकरूपः । निवर्त्यविशेषोपाधिकस्तु तस्यापि विशेष इत्यर्थः ।

तर्हि स एवास्तु, तत्राह –

न च सावशेष इति ।

यदुक्तं साधनविशेषान्मोक्षे विशेष इति, तत्राह –

न च चिराचिरोत्पादेति ।

साधनविद्याचिराचिरत्वाभ्यां मोक्षे न विशेषानुमानम्; एतज्जन्मजन्मान्तरानुष्ठितयागसाध्यस्वर्गवदविशेषसंभवात्, स्वाभाविकस्तु विद्यायामपि नास्ति विशेषः । अतोऽस्मिन्पक्षे हेतोरसिद्धिः, वेद्यब्रह्मण एकरूपत्वश्रुत्या विद्याया अप्येकरूपत्वेन श्रुतेरित्यर्थः ।

द्वितीयेऽनुमाने सगुणविषयत्वमुपाधिमाह –

सगुणविद्यायास्त्विति ।

तत्कार्यस्येति ।

विद्याकार्यस्येत्यर्थः ।

कालातीतत्वं चाह –

न चात्रेति ।

मोक्षेऽप्युपेयविशेषणं भेदाभेदविकल्पासहत्वं युक्तिः ॥५२॥

इति सप्तदशं मुक्तिफलानियमाधिकरणम् ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमदनुभवानन्दपूज्यपादशिष्यभगवदमलानन्दविरचिते वेदान्तकल्पतरौ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥