जगद्व्यापारवर्जं प्रकरणादसन्निहितत्वाच्च॥१७॥
मनःशरीरसर्गादावैश्वर्यं यदुपासितुः ।
जगत्सर्गे तदुत्सृष्टमिह मानादपोद्यते॥
इति संगतिमभिसंदधानः पूर्वपक्षमाह –

स्वाराज्येति ।

नन्वीश्वरदत्तसिद्धेरुपासकस्य कथं स्वकार्ये निरङ्कुशत्वमाशङ्क्यतेऽत आह –

ईश्वराधीनेति ।

सिद्ध्युत्पत्तिरस्येश्वराधीना सिद्धिकार्ये त्वनपेक्षेत्यर्थः । अत्र जगज्जन्मादावित्यर्थः । अस्मै उपासकाय । बलिं पूजाम् ।

स्वभाव इति ।

स्वकार्यजनकत्वं स्वभावः । मृत्पिण्डेत्यादि भाट्टं वार्तिकम् ।

ननूदकाहरणादि घटादेः कारणानपेक्षं भवतु , ऐश्वर्यं तूपजीव्यादुपजीवकस्य न्यूनमिति विशेषव्याप्तिमाशङ्क्य व्यभिचारयति –

न च विदुषामित्यादिना ।

ननु विद्या उपजीव्यसमा उपजीवकस्य भवतु, न तु नियन्तृकर्तृत्वाद्यैश्वर्यमित्याशङ्क्याह –

दुष्टसामन्ताश्चेति ।

समप्राधान्यं हि विशेषानिर्णये भवति, अस्ति त्वत्रेश्वरस्य साधकेभ्यो विशेषनिर्णयहेतुरित्याह –

नित्यत्वादिति ।

विदुषां स्वकार्ये परमेश्वराधीनता, कुतः? परमेश्वरस्य जगत्कर्तृत्वाद्यैश्वरस्य नित्यत्वात्, अत एवानपेक्षत्वात्तत्सापेक्षाणा तु जीवानां जगत्स्रष्टृत्वादेरीश्वरप्राप्त्यन्यथानुपपत्त्या कल्प्यत्वात् कल्प्याच्च क्लृप्तस्य बलीयस्त्वादित्यर्थः । ईश्वरस्यैव चा’’त्मन आकाशः सभूत’’ इत्यादौ जगत्स्रष्टृत्वश्रुतेः’’स्तत्तेजोऽसृजते’’त्यादौ च जगत्सर्गे ‘‘सदेव सोम्येदमग्र’’ इत्यादिना तस्यैव प्रक्रमादीश्वराधीनत्वाभ्युपगमे एवैकमत्यलाभाच्चेत्यर्थः ।

नित्यत्वादेत्येतद्व्याचष्टे –

जगत्सर्गलक्षणं हीति ।

अनपेक्षत्वादित्येतद्व्याकरोति –

तस्यैवेति ।

श्रुतेरित्येतद्विभजते –

न च जगत्स्रष्टृत्वमिति ।

तत्प्रक्रमादित्यस्य विवरणं –

तमेव प्रकृत्येति ।

ऐकमत्याच्चेत्यस्य व्याख्या - अपि चेत्यादि । सिसृक्षासंजिहीर्षयोः सत्योरपि यदि सृष्टिसमये सहारो न स्यात्, तर्हि न वा सृष्टिसंहारौ द्वावपि स्याताम् ; उभयोः स्रष्टृसंहर्त्रोरीश्वरत्वाविघातादित्यर्थः ।

स्वपक्षे जगत्र्सर्गोपपत्तिमाह –

एकस्य त्वित्यादिना ।

गृह्यमाणविशेषतयाऽसमत्वादिति ।

असमत्वादिति छेदः॥१८॥

उक्तान्न्यायादिति ।

नित्यत्वादित्यादेरित्यर्थः ॥१८॥ एतावान् सहस्रशीर्षेत्यादिरस्य महिमा विभूतिर्न तु स्वरूपमित्यर्थः॥१९॥

विकारावर्तीति दर्शयतश्चेति सूत्रद्वयस्याभिप्रायमाह –

एतदुक्तमिति ।

सगुणे ब्रह्मणि स्थितानामपि गुणानां सत्यकामत्वादीनां निरवग्रहत्वं सर्वगोचरत्वमुपासकैर्न प्राप्यत इत्यर्थे दृष्टान्त उक्तः ।

यथा सगुणे ब्रह्मणि स्थितमपि विकारावर्तित्वाद् न प्राप्यत इति, तत् प्रपञ्चयति –

तत्त्वोपासनास्विति ।

पुरुषशब्देन पूर्णं निर्गुणं तत्त्वमुच्यते, तत्त्वोपासनासु हि तत्त्वमसीत्यादिषूपासकस्य पुरुषक्रतुत्वं निर्गुणचिन्तकत्वमित्यर्थः ।

ननु सगुणोपास्तिषु तर्हि किमित्युपासकस्य गुणगतं निरङ्कुशत्वमुपास्यं न भवति ? तत्राह –

उपासकस्य तदक्रतुत्वं चेति ।

न हि निरवग्रहसत्यकामत्वादिगुणकमीश्वरमुपासीतेति श्रुतिरस्ति, सा हि सत्यकामत्वादिगुणमुपासीतेत्यवंरूपेत्यर्थः । यदि तु विध्यभिप्रायमुपेक्ष्याप्युपासीत, तत्राह - स्वातन्त्र्येति॥२०॥२१॥ द्विधा कार्यकारणरूपा । तं ब्रह्मलोकगतमुपासकम् हिरण्यगर्भ आह आपो वै खल्वमृतमय्यो मया मीयन्ते दृश्यन्ते मुज्यन्त इत्यर्थः । तवाप्यसौ स्मृतरूपोदकलक्षणो लोको भोग्य इत्यर्थः ॥२२॥

इति सप्तमं जगद्व्यापाराधिकरणम्॥

श्रोतॄणामुत्साहजननाय परमपुरुषार्थप्राप्त्युपायतां गलितकलङ्कतां च स्वकृतेरादर्शयन् सकलशास्त्रार्थं संकलयति –

भङ्क्त्वेति ।

येन ग्रन्थसंदर्भेण वाद्यसुरेन्द्रसमूहं युक्तिनिशितखड्गधाराभिर्भङ्क्त्वा नयनथा श्रुतिलिङ्गादिन्यायरूपमन्था तेन, विलोलितादाम्नायदुग्धपयोनिधेरुद्गतमखिलाविद्योपधानातिगं ब्रह्मामृतं श्रोतृभिः प्राप्यते । सोऽयं परिभाव्यतामित्यन्वयः ।

अपि च व्याख्यानग्रन्थकर्तुः, व्याख्येयग्रन्थकारस्य च गौरवादपि तात्पर्येण प्रवर्तितव्यमित्याह –

सोऽयमिति ।

शाङ्करं भाष्यं व्याख्येयं जातो विषयो यस्य सोऽयं वाचस्पतेर्मम ग्रन्थसन्दर्भो हे सुमतयो युष्माभिः श्रवणव्याख्यानादिभिः सादरं परिभाव्यताम् । मा चैवं मन्यध्वं एतावप्यस्मदादितुल्यौ विद्वांसौ किमेतत्कृतिभ्यां करिष्याम इति । यतः स्वार्थेषु को मत्सरः विशुद्धसंप्रदायविमलधियौ न तादृश्यौ युष्माकं यादृश्यावावयोरित्यर्थः । अत्र च भङ्क्त्वेत्यादिरविरोधाध्यायस्य संक्षेपः, आम्नायपयोनिधेर्नयमथेति समन्वयाध्यायस्य, अविद्योपधानातिगमित्यविद्यावृत्तिवर्णनेन तद्धेतुविद्यास्तवनात् तृतीयाध्यायस्य, अविद्यानिवृत्त्या चतुर्थस्य ब्रह्मामृतमिति चतुर्थाध्यायस्यैवार्थसंक्षेप इति॥  ॥१॥

न केवलं ग्रन्थव्याख्यामात्रमत्र कृतम्, अपि तु तत्र तत्र बौद्दादिविरुद्धराद्धान्तभङ्गं स्वातन्त्र्येण नयमरीचिभिः कुर्वता जगतामबोधोऽपनिन्ये, ब्रह्मबोधश्च स्थिरीचक्रे इत्याह –

अज्ञानेति ।

नीतिरेव नौस्तस्याः कर्णधारो नेता । अपूरि पूरितः॥२॥

यावन्तस्ते कृता ग्रन्थास्तन्निर्माणजं पुण्यं फलमीश्वरे समर्पयन् स्वस्य साक्षात्कृतब्रह्मतया फलेऽप्यसङ्गं गमयति –

यन्न्यायेति ।

न्यायकणिका विधिविवेकटीका । तत्त्वसमीक्षा ब्रह्मसिद्धिव्याख्या । तत्त्वबिन्दुर्भाट्टमताश्रयं स्वकृतं प्रकरणम् । न्यायस्य निबन्धो न्यायवार्तिकतात्पर्यटीका । तत्त्वकौमुदी सांख्यनिबन्धः । योगनिबन्धनं पातञ्जलभाष्यटीका तत्त्वशारदी । वेदान्तानां सर्वोपनिषदां निबन्धनमियमेव भामती । एतैर्निबन्धनैः यन्महापुण्यमहं समचैषं संचितवानस्मि तस्य फलं पुष्पकं यत् तत् परमेश्वरे मया समर्पितम् । अथ समर्पणसमनन्तरमनेनोपहारेण परमेश्वरः प्रीयतामित्यर्थः ॥३॥४॥

कार्तस्वरं सुवर्णं तस्यासारोऽनवरतवर्षणं तेन सुपूरितोऽर्थः काङ्क्षिता यस्य सार्थस्य जनसमूहस्य स तथेत्येको बहुव्रीहिः । तथाविधः सार्थो यस्य प्रकृतत्वेन वर्तते स नृगस्तथेत्यपरः । नृगः इति राज्ञ आख्या॥५॥६॥ स्वज्योतिःसुखसदभेदमात्मभूतं यन्मायाविरचितविश्वदृश्यनीडम् ।
तद् ब्रह्म प्रणतभवान्धकारभानुं वन्देऽहं हरिहरविग्रहं दधानम्॥१॥
अमृतममृतैरप्यायासादतीव सुदुर्लभं प्रवरगुणवच्छिष्यिर्यत्र स्थितं सुखमाप्यत ।
अजनि कमला यस्माद्विद्यावपुर्निखिलार्तिहा गुरुमनुभवानन्दं तं नौम्यपारकृपाम्बुधिम्॥२॥
आकल्पं कल्पवृक्षादमुत उदितसन्न्यायपुष्पैः प्रफुल्लैः
सत्पक्षारूढविद्वद्भ्रमरमुखरितैर्बोधसद्भूरिगन्धैः ।
श्रोतृश्रेणीविदोषश्रवणपुटगतैर्हृत्सरोजाधिवासः
श्रीकान्तोऽभ्यर्च्यतां स प्रकटयतु तनुं सच्चिदानन्दरूपम्॥३॥
क्व मामकं क्लेशवशानुगामि चेतः क्व वाचस्पतिसूक्तयोऽमूः ।
क्व शङ्कराचार्यवचः क्व चेदं वैयासिकं सूत्रमगाधभावम्॥४॥
गुरुक्षमाभर्तृविनिर्गतानां सरस्वतीनां श्रुतिसिन्धुसङ्गे ।
विगाह्यसञ्चेतुमनन्तपुण्यं परं मयाऽकारि निबन्ध एषः॥५॥
शास्त्राम्बुधेः पारगता द्विजेन्द्रा यद्दत्तचामीकरवारिराशेः ।
ज्ञातुं न पारं प्रभवन्ति तस्मिन् कृष्णक्षितीशे भुवनैकवीरे॥६॥
भ्रात्रा महादेवनृपेण साकं पाति क्षितिं प्रागिव धर्मसूनौ ।
कृतो मयाऽयं प्रवरः प्रबन्धः प्रगल्भवाचस्पतिभावभेदी॥७॥

इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमदनुभवानन्दपूज्यपादशिष्य भगवदमलानन्दस्य व्यासाश्रमापरनामधेयस्य कृतौ वेदान्तकल्पतरौ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः॥