इदानीमध्ययनविधेर्नित्याधिकारिणा सह साधिकारितां प्रतिपादयितुं अधिकारिविशेषणाभावात् अधिकार्यभावात् अनध्ययनमेवेति अध्ययनप्रवृत्तिमाक्षिपति -

यद्येवमिति ।

अधिकाराश्रवणात् अधिकारिविशेषणाश्रवणादेव अधिकार्यभावादित्यर्थः ।

तस्य चाधिकारहेतुत्वानभ्युपगमात् इति ।

अर्थज्ञानस्य कामिततया पुरुषविशेषणत्वेन पुरुषस्य नियोज्यतया विधिसम्बन्धहेतुत्वानभ्युपगमादित्यर्थः ।

अन्यतः प्राप्तानुष्ठानाध्ययनविषयत्वादधिकारिणः परिकल्प्य न प्रवर्तयति अध्ययनविधिरिति प्राभाकराणां मतमाह -

अत्र केचिदाहुरिति ।

‘अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत’, ‘तमध्यापयीत’, इति विधिः आचार्यकरणविधिरित्युच्यते । अध्यापनविधिविषयतदङ्गताभावेऽध्ययनस्य स्वतन्त्रविध्यन्तरविहितस्यविवक्षितस्येति कथं स्वतन्त्रविध्यन्तरप्रयुक्तानुष्ठानतेति तत्राह -

आधानस्येवेति ।

कामनैव दर्शपूर्णमासादिविधिसहकारितया यथा आधानमनुष्ठापयति तथा आचार्यकरणकामनैव आचार्यप्रेरणद्वारेणाध्ययनं माणवकेन निर्वर्तयतिनिवर्तयति इति अध्यापनसिद्ध्यर्थमित्यर्थः ।

नित्याधिकारेण साधिकारतया अध्ययनाअध्ययनेतिनुष्ठापकत्वमध्ययनविधेर्वदितुमाह -

तदयुक्तमिति ।

स्वनियोगं प्रतिपद्यानुष्ठातुमसमर्थमाणवकस्य नित्याधिकारित्वकल्पनमयुक्तमित्याह -

कथमिति ।

आचार्यकरणविधिस्ताविधिस्तानितिवत् नाविहितमध्ययनं प्रयुङ्क्ते, अध्ययनानधिकारिणं शूद्रादीनां तत्र प्रयोजनशून्यतया आचार्यगुणभावेन प्रवृत्त्ययोगात् । अथ विहितमेवाध्ययनं प्रयोजयति । तर्हि अस्यायं अस्यायावधिरितिविधिरिति विधिस्वरूपनिर्णयाय अधिकारित्वेन माणवकस्यान्वयो वक्तव्यः, अन्यथा अध्येतृविशेषापरिज्ञानात् यं कञ्चिदध्यापयेदित्याह -

अष्टवर्षमिति ।

यद्ययमाचार्यस्य नियोग इति ।

यद्ययमाचार्यकरणकरकामस्येतिकामस्याध्यापने नियोग इत्यर्थः, माणवको न नियुक्तो भवतीति अध्ययनविधेः साधिकारत्वेन अनुष्ठापकत्वाभावे माणवकस्याव्यापारे अध्ययनविधिना प्रवर्तितो न भवतीत्यर्थः ।

अनियुक्तस्येति ।

अध्ययनविधिना अप्रवर्तितस्येत्यर्थः । तस्माद्यं कञ्चिदध्यापयेदिति भावः ।

किं च द्रव्यार्जनफलतया काम्यविधित्वादनित्येन अध्यापनविधिना नित्यस्याध्ययनस्य अनुष्ठानाङ्गीकारे कामनोपरमे अध्यापनोपरमान्नित्याध्ययनं सम्पादयितुं न शक्यमित्याह -

किं चान्यदिति ।

वृत्त्यर्थोऽधिकार इति ।

जीवनार्थमधिकारोऽअधिकारोतीतिपीत्यर्थः ।

अध्ययनस्य नित्यत्वसिद्धये तदङ्गभूतोपगमनस्य नित्यत्वमाह -

उपनयनाख्यस्त्विति ।

उपगमनाख्य इत्यर्थः ।

अत ऊर्ध्वमिति ।

उपनयनस्योक्तकालादूर्ध्वमित्यर्थः । त्रयोऽपि ब्राह्मणक्षत्रियवैश्या इत्यर्थः । व्रात्या संस्कारहीना इत्यर्थः । कर्हिचित् कदाचिदपीत्यर्थः । ब्राह्मान् वेदाध्ययनाध्यापनादीनित्यर्थः ।

एवं चेति ।

अङ्गस्य नित्यत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः ।

अङ्गभूतसंस्कारनित्यताख्यहेतुं विना अङ्गिनोऽध्ययनस्यैव नित्यत्वे हेत्वन्तरमुच्यते -

तथा च निन्दाश्रवणमिति ।

अश्रोत्रियाः एकशाखाध्ययनेनापि हीना इत्यर्थः ।

काम्यत्वेऽपि आचार्यकरणविधेः नित्यसमीहितफलत्वात् स विधिः नित्य एव ततश्च न नित्यानित्यविरोध इति चोदयति -

ननु कथमिति ।

जीवनाख्यफलस्य च नित्यसमीहितत्वमङ्गीकृत्य परिहरतिपरिहरतीति इति -

भवेदेवं नित्यतेति ।

अवश्यकर्तव्यताभावे इत्यर्थः ।

न शब्दादिति ।

शब्दादवश्यकर्तव्यता प्रतिपत्तिर्नास्तीत्यर्थः ।

जीवने नित्यकामनया तत्साधनधनेऽपि कामना नित्या स्यात् तदर्थमाचार्यत्वकामना तदर्थमुपनेउपयीतृत्वेतितृत्वाध्यापयितृत्वकामनेत्येवं फलकामनाया नित्यत्वात् तन्निमित्ताध्यापनेऽवश्यकर्तव्यताप्रतीतिः न शब्दादित्याह -

तथाहि, फलस्येति ।

वास्तवी फलवस्तुसामर्थ्यनिबन्धनेत्यर्थः ।

असति शब्दव्यापार इति ।

शब्दस्याध्यापने अवश्यकर्तव्यता बोधनव्यापारे असति फलेच्छानिमित्तसाधनेच्छया अध्यापनेऽवश्यकर्तव्यताप्रतिपत्तिः स्यादित्यर्थः ।

न कर्तव्यताप्रतिपत्तेरिच्छेति ।

शाब्दावश्यकर्तव्यताप्रतिपत्त्या साधनेच्छा न भवतीति स्यादित्यर्थः ।

अध्यापने फलसाधनकामनाधीना कर्तव्यताप्रतिपत्तिरित्येकः पक्षः । पक्षान्तरे तु अध्यापने शाब्दकर्तव्यताप्रतिपत्त्यधीना फलसाधनेच्छेति वैषम्येऽपि अध्यापने नित्यकर्तव्यताप्रतिपत्तिर्न विशिष्यतवितिष्यत इति इत्याशङ्क्य विशेषमाह -

शाब्द्यां हीति ।

तथैव स्यादिति ।

इच्छाप्यवश्यं भवत्येवेति स्यादित्यर्थः ।

शाब्दनित्यकर्तव्यताधीनापि इच्छा क्वचिद्देशे काले वस्तुनि च कारकसामर्थ्याभावादिवशेनौचित्यात् प्रतिहन्यते, तत्र कथं नित्यकर्तव्यताधीननित्येच्छाद्वारेण नित्यवदनुष्ठानमिति तत्राह -

औचित्यादिभावेऽपीति ।

प्रमाणतस्तावन्नित्योऽध्यापनविधिः प्रत्यवायभयादिव यावच्छक्यमिच्छादिइत्यादीतिद्वारेणाधिकारिणमनुष्ठापयतीत्यर्थः । फलवशात्तु तत्कर्तव्यताप्रतिपत्ताप्रतिपत्तेत्यधिकं दृश्यतेवित्यत्रानित्यैव सा स्यादित्यध्याहारः ।

फलस्य नित्यसमीहितत्वात् अध्यापने कर्तव्यताप्रतिपत्तिनिमित्तकामोऽपि नित्य एवेत्यतः कर्तव्यताप्रतिपत्तिरपि नित्यैव स्यादित्यत आह -

यद्यपीति ।

उपायान्तरादपीति ।

वाणिज्यकृषिसेवादिनापि द्रव्यसिद्धेरध्यापनकर्तव्यताप्यनित्यैव स्यादित्यर्थः ।

कस्यचिदुपायान्तरासमर्थस्य तदेकोपायत्वात् अध्यापने नित्यकर्तव्यता स्यादित्यत आह -

तदेकोपायत्वेऽपीति ।