तर्हि सर्वकर्माणि अनुष्ठीयमानानि पुरुषसंस्कारतया ब्रह्मज्ञानकार्याणि, अतो धर्मानुष्ठानान्तरं ब्रह्मजिज्ञासेति चोदयति -

भवतु तर्हीति ।

पूर्ववृत्तत्वमिति ।

ब्रह्मजिज्ञासां प्रति पुष्कलकारणतया पूर्ववृत्तत्वमित्यर्थः ।

गुणाधानमलापकर्षणसंस्काररेणरद्वारेणेतिद्वारेण कर्माणां परम्परया मोक्षहेतुत्वे स्मृतिःमयि स्यैत इति

`यस्यैत....’ इति ।

दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमना - यासो मङ्गलमकार्पण्यमस्पृहेत्यष्टावात्मगुणा इति द्रष्टव्याः । महायज्ञैः पञ्चमहायज्ञैरित्यर्थः । ब्राह्मी ब्रह्माभिव्यक्तियोग्या क्रियत इत्यर्थः । आत्मनि चित्ते इत्यर्थः ।

संयोगपृथक्त्वेन ब्रह्मानुभवकामो यज्ञादीन्यनुतिष्ठेदिति शुद्धिद्वारेण ज्ञानोत्पत्तिसाधनत्वेन कर्मविधायकश्रुतिमाह -

विविदिषन्तीति ।

अनाशकेनेति अनशनेनेत्यर्थः । विविदिषावाक्ये शुद्धिहेतुतयाहेतुहेतुतयेति कर्मविधिरिति निर्णयाय वाक्यान्तरमाहयेन केनचनेति ।

वेदनेच्छोदयप्रभृतिज्ञानोदयपर्यन्तविचारे प्रवर्तमानस्य विशेषणतया स्वसम्बन्धित्वेन विचारात् पूर्वक्षणे प्रतिपन्नपुष्कलकारणप्रतिपादनेन तदानन्तर्यविषयोऽथशब्दः तत्राह, तत्तयैवानेकजन्मव्यवहितफलहेतुषु कर्मसु फलेन समकालप्रतिपत्त्यनपेक्षेषु सत्सु न तेषां पुष्कलकारणत्वप्रतिपादनेन तदानन्तर्यविषयोऽथशब्द इति परिहरति -

सत्यमेवमिति ।

समानजन्मेति ।

विद्योत्पादकदेहेनैव अनुष्ठितेत्यर्थः । समानजन्मानुष्ठितकर्मणो विचारात् पूर्वक्षणे अधिकारविशेषणतया प्रतिपत्तिसम्भवात् अथशब्देन पुष्कलकारणतया प्रतिपादनं स्यात् , जन्मान्तरीयकर्मणो विचारहेतुत्वात् तस्य चाप्रतिपन्नपुष्कलकारणत्वेन अथशब्देन प्रतिपादनमित्यर्थः ।

नैयोगिक इति ।

नियोगसाध्य इत्यर्थः ।

अवाकृतकणत्रयेतिअपाकृतऋणत्रयस्य मोक्षेऽधिकारात् ऋणस्य च विद्यारम्भकदेहजन्मप्रयुक्तत्वात् ऋणापाकरणहेतुकर्मणामेतज्जन्मन्यनुष्ठिततया अधिकारिविशेषणत्वेन प्रतिपत्तिसम्भवात् तदपेक्षोऽथशब्द इति तत्राह -

एतेनेति ।

कर्मणां विचारं प्रति पुष्कलकारणत्वाभावसमर्थनेनेत्यर्थः । ‘जायमानो वै ब्राह्मण’ इति च श्रुतिरर्थवादत्वात् ‘प्रव्रजेत्’ इति विधिश्रुत्या बाध्यत इति भावः ।

ऋणानि त्रीण्यपाकृत्येति स्मृतिरस्तीति । सत्यम् , सा श्रुतिस्मृतिविरोधादप्रमाणमित्याह -

तथा च श्रुतिरितिशृतीति ।

तस्येति ।

अधीतवेदस्याधिकारिण इत्यर्थः ।

आनन्तर्याभिधानमुखेन विचारं प्रति पुष्कलकारणतया अधिकारिविशेषणत्वेन पूर्वनिर्वृत्तः कर्मावबोध इति न प्रतिपादयति अथशब्दः, किन्तु आनन्तर्याभिधानमुखेन धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः क्रमप्रतिपादक इति चोदयति -

अथापि स्यादिति ।

किं स्वयमेव क्रमं प्रतिपादयति अथशब्दः आहोस्वित् प्रमाणान्तरप्राप्तक्रमस्य न्यायेन नियमप्रतिपादक इति । न तावत् प्रथमः कल्प इत्याह -

तदेतदयुक्तमिति ।

आगमत्वाभावादित्यर्थः ।

द्वितीयेऽपि कल्पे धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः एकविधिप्रयुक्तानुष्ठेयत्वाभावादेव शेषशेषित्वस्य एकशेषिसम्बद्धानेकशेषत्वस्याधिकृताधिकारत्वस्य चाभावात् । अत एवैककर्तृकत्वाभावात् एकस्य युगपदनेकानुष्ठानानुपपत्त्या सिद्धक्रमप्राप्त्यभावात् तन्नियमार्थत्वमथशब्दस्य नास्तीत्याह -

अपि च एककर्तृकाणामिति ।

शेषशेषिणोः प्रयाजदर्शपूर्णमासयोः ।

शेषाणां चेति ।

एकप्रधानापूर्वसम्बद्धानामाग्नेयादिषड्यागानामित्यर्थः ।

अधिकारान्तरप्रयुक्त्युपजीविनामिति ।

दर्शपूर्णमासादिनियोगान्तरप्रयुक्तानुष्ठेयानां गोदोहनादीनामित्यर्थः ।

विवक्षितत्वादिति ।

एकस्य युगपदनेकानुष्ठानानुपपत्तिसिद्धत्वादित्यर्थः ।