शब्देन प्रतिपादनाभावे अहमेवं विशिष्टोऽस्मीति बुद्ध्या प्रवर्तमानाधिकार्यभावात् विचारे प्रवृत्तिर्न स्यात् , अतोऽनुष्ठिततया प्रयोजनपर्यन्तं न भवेत् विचारशास्त्रमित्युक्तमिति वृत्तानुवादेन साधनचतुष्टयाभावे न विचारप्रवृत्तिरिति व्यतिरेकप्रदर्शनेन साधनचतुष्टयस्य विचारं प्रतीति न दृश्यतेप्रति कारणत्वमित्याशङ्क्य, सत्यम् पूर्वस्य पूर्वस्याधिकारिणः स्वसम्बन्धित्वेन प्रतिपन्नतया उत्तरोत्तरं प्रति स्वरूपोपाधित्वेन च मुमुक्षुत्वोपाधित्वात् सर्वेषामधिकारनिमित्तता इत्यभिप्रेत्य व्यतिरेकमुखेन पूर्वस्य पूर्वस्य उत्तरोत्तरहेतुत्वं सर्वेषां विचारहेतुत्वं च दर्शयति -

तस्माद्यावदस्येत्यादिना ।

नित्यवस्तुविवेकोदयप्रकारमाह -

विनश्यदपीदमिति ।

कार्यस्य निरुपादानत्वायोगात् कार्योपादानत्वायोगात् उपादानस्यानादित्वे तस्य कार्येष्वनन्वितत्वे सति अनुपादानत्वप्रसङ्गात् अनन्विततया नित्यत्वे सति कल्पनालाघवात् अनादिनित्योपादानस्य एकत्वे सति तस्य विकारित्वे कार्यत्वप्रसङ्गात् अविकारित्वे च सिद्धे सत्येकानादिनित्याविकारिकारणे कार्याणां कारणावशेषतया विनाशः स्यात् , अनभ्युपगमे पूर्वकल्पस्य विनष्टस्य संस्कारसहितकारणावशेषाभावात् पुनस्तथाविधस्योत्पत्त्यभाववत् वर्तमानकल्पस्यापि संस्कारविशिष्टकारणाभावेन अनुत्पत्तेरभावोऽभविष्यत् , अतो विशिष्टकूटस्थनित्यवस्त्वस्तीति नित्यवस्तुविवेको जायत इत्यर्थः ।

वैराग्योदयप्रकारमाह -

अभिमुखविनाशदर्शनादिति ।

अग्निप्रवेशार्थं स्रक्चन्दनवस्त्राद्यलङ्कारभोगान् भुञ्जानस्य भोगैः सह अभिमुखविनाशदर्शनात् दुःखानुभवाच्च निर्वृतिमलभमानो भोगाद्विरक्तो जायत इत्यर्थः । अत्रैवमन्वयः, यावदनित्यत्वं नावैति तावन्नित्यं वस्तु न प्रतिप्रतिपाद्यत इतिपद्यत इत्यध्याहारः । यावच्च नित्यानित्यविवेको न जायते तावद्विरक्तो न जायत इत्यध्याहारः । यावच्चाभिमुखविनाश इत्यत्र यावच्छब्दो नकारमध्याहृत्य विरक्तशब्देन सम्बध्यते । यावच्च न विरक्त इति तावन्मुमुक्षुत्वं नावलम्बत इत्यध्याहारः । यावच्च मुमुक्षुत्वं नावलम्बते तावद् ब्रह्मजिज्ञासां कः प्रतिपद्यत इति साधनकलापाभावे न विचारप्रवृत्तिरिति व्यतिरेकोऽयं दर्शितः ।

ननु नास्ति व्यतिरेकः, साधनाभावेऽपि प्रवृत्तिदर्शनादित्याशङ्क्याह -

कथञ्चिद्वा दैववशादिति ।

शूद्रयागादिवत् फलपर्यन्तता न स्यादित्यर्थः ।

व्यतिरेकनियमादेव अन्वयमपि सिद्धवत्करोतीत्याह -

तस्माद्वर्णितेति ।

अथशब्देन साधनचतुष्टयस्य हेतुत्वाभिधानात् अतःशब्देनापि तस्य हेतुत्वाभिधानात् पुनरुक्तिः स्यादित्याशङ्क्य अथशब्दस्य आनन्तर्यमभिधेयार्थः । साधनचतुष्टयहेतुत्वं तात्पर्यार्थः । अतः शब्दस्य साधनचतुष्टयस्य हेतुत्वमभिधेयार्थः ।