पञ्चपादिका
वक्तव्यकाशिका
 

ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासेति जिज्ञासापदस्यावयवार्थं कथयतीच्छाप्रदर्शनार्थम्ततश्चेच्छायाः फलविषयत्वात् तज्ज्ञानस्यापवर्गपर्यन्तता सूचिता भवतितदाह

अवगतिपर्यन्तं ज्ञानं सन्वाच्याया इच्छायाः कर्म ; फलविषयत्वादिच्छाया इति

अवगतिरिति साक्षादनुभव उच्यतेज्ञानन्तु परोक्षेऽनुभवानारूढेऽपि सम्भवतिसन्निहितेऽप्यसम्भावितविषयेऽनवसितरूपमित्युक्तं पुरस्तात् ; तदाह

ज्ञानेन हि प्रमाणेनावगन्तुमिष्टं ब्रह्म, ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थः

ब्रह्मरूपतासाक्षात्करणमित्यर्थः

इच्छायाः फलविषयत्वादिति ।

अवगतविषयत्वात् इच्छायाः ज्ञानावगतये ज्ञानविशेषणब्रह्मण्यवगते तत् ज्ञानेच्छानुपपत्तेरनवगते तद्विशेषितज्ञानस्यापि अनवगमात् ज्ञानमात्रे इच्छानुपपत्तेरिति भावः ।

काचेयमिष्यमाणावगतिरिति तदाह -

साक्षादनुभव इति ।

अपरोक्षानुभवअपरोक्षादेनुभव इति इत्यर्थः ।

इच्छापूर्वकविचारात् प्रागेव प्रागेवासीत इतिस्थितवेदादवगतिपर्यन्तज्ञानमुत्पद्यते कथं तत्रेच्छेत्याशङ्क्य प्रथमज्ञानं परोक्षं भवति । अपरोक्षमिति पक्षेऽपि असम्भावनादिनानवसितरूपं भवति, अतः परोक्षज्ञानमप्रतिअप्रतिबन्धेतिबद्धापरोक्षज्ञानज्ञानैवेतिमेव अपेक्ष्यत इति युज्यत इत्यभिप्रेत्याह -

ज्ञानं तु परोक्ष इति ।

सन्निहितेऽपीति ।

इन्द्रियसंयुक्ततया प्रथमत एव अपरोक्षेऽपि वस्तुनीत्यर्थः ।

तदाह,

तस्मादाहेत्यर्थः ।

प्रमाणेनावगन्तुमिति ।

अपरोक्षनिश्चयानुभवेन ज्ञानेनेत्यर्थः । ब्रह्मरूपता साक्षात्करणफलज्ञाने इच्छा सम्भवति । न प्रथमज्ञान इति भावः ।