कर्तृभोक्तृपदद्वयस्य कृत्यमाह –

श्राद्धेति ।

श्राद्धे पितुः भोक्तृत्वं पुत्रस्य कर्तृत्वं वैश्वानरेष्टौ पुत्रस्य भोक्तृत्वं पितुः कर्तृत्वमिति भेदात् कर्तृशब्देन भोक्ता नोच्यते तस्मात्पृथगुक्तिः न व्यर्थेति भावः ।

नन्वेतावता जीवजन्यत्वनिरासः कथमित्यत आह –

यो ब्रह्माणमिति ।

परमेश्वरः प्रथमं हिरण्यगर्भं सृजतीति श्रुत्यर्थः ।

विशेषजीवोत्पत्तौ श्रुतिमुक्त्वा सर्वजीवोत्पत्तौ श्रुतिमाह –

सर्व इति ।

ननु हिरण्यगर्भादीनां जीवानां नित्यत्वेन कथं कार्यत्वं तत्राह –

स्थूलेति ।

जगतः जीवजन्यत्वनिरासात् जगत्कारणस्येश्वरत्वं प्रसाधितमिति भावः । ननु जगन्मध्यवर्तित्वेपि विश्वामित्रादियोगिनां तत्कर्तृकसृष्टिर्दृश्यत इति लक्षणस्यातिव्याप्तिरिति चेन्न । कर्मफलं ज्ञात्वा यस्य जीवस्य यस्मिन् स्थाने योग्यतास्ति तत्स्थाने सृजनसामर्थ्यस्य तेषामभवेन तत्सृष्टेरपि भगवदधीनत्वात्तथा च जगत्कारणत्वलक्षणं हिरण्यगर्भादौ नातिव्याप्तमिति द्रष्टव्यम् ।

क्रियाफलानामिति ।

कर्मफलानामित्यर्थः ।

मेरुपृष्टं देश इति ।

अमरावत्यां पुण्यकर्मफलानुभवस्य प्रसिद्धत्वादिति भावः ।

उत्तरायणेति ।

यद्यप्युत्तरायणमरणादिरूपनिमित्ताभावेपि कर्मफलानुभवोस्ति तथाप्युत्तरायणादिनिमित्तं देहपातादूर्ध्वं झटिति कर्म फलानुभवे प्रतिनियतमिति भावः ।

क्रियाफलं द्विविधं ऐहिकामुष्मिकं चेति । तत्र यथा आमुष्मिकं प्रतिनियतदेशकालनिमित्तं तथा ऐहिकमपीत्याह –

एवमिति ।

सेवाफलस्य ग्रामादेः देशो भूमिः देहपातात् पूर्वं कालः राजहर्षादिनिमित्तं च प्रतिनियतमिति भावः ।

कर्मफलं देशाद्यभिज्ञदातृकं फलत्वाद्राजसेवाफलवदित्यनुमानं ज्ञापयन् फलितमाह –

तथा चेति ।

किं न स्यादिति सूत्रस्य यास्कवाक्यमूलकत्वे यास्कवाक्ये षण्णां प्रतिपादितत्वेन सूत्रनिष्ठादिपदेनापीतरेषां ग्रहीतुं शक्यत्वात् अन्तर्भावो नास्तीति शङ्कितुरभिप्रायः ।

जगत इति पदस्यार्थमाह –

महाभूतानामिति ।

भौतिकेषु भूतकार्यदेहादिष्वित्यर्थः ।

किन्त्विति ।

देहादौ दृश्यमानजन्मादिषट्ककारणत्वं साक्षान्महाभूतानामेवास्ति न ब्रह्मण इति तेषामेव लक्षणमुक्तमिति शङ्का स्यादिति भावः ।

योत्पत्तिर्ब्रह्मणस्तत्रैवेत्यादिभाष्यस्यार्थकथनपूर्वकमन्वयं स्फुटिकरोति –

ये श्रुत्युक्ता इति ।

यस्माद्ब्रह्मणः सकाशाद्या जगदुत्पत्तिः तत्रैव ब्रह्मणि या च स्थितिः यश्च लयस्त एव श्रुत्युक्ता उत्पत्त्यादयो गृह्यन्ते इति भाष्यवाक्यास्यार्थः । सुत्रस्य यास्कवाक्यमूलकत्वासम्भवादितरेषां भावविकाराणामन्तर्भाव एवोचित इति सिद्धान्त्यभिप्रायः ।

ननु यास्कमुनिवाक्यस्याकाशादिमहाभूतनिष्ठं जन्मादिषट्कमेवार्थः न भौतिकनिष्ठजन्मादिषट्कं तत्र महाभूतानामुत्पत्त्यादेः प्रत्यक्षेण गृहीतुमशक्यत्वेन वाक्यरचनानुपपत्तेः श्रुतिरेव वाक्यस्य मूलमिति वक्तव्यं तथा च त्रितयप्रतिपादिकायाः ’यतो वा इमानी’त्यादिश्रुतेस्तात्पर्यानुसारेण जन्मादिषट्कप्रतिपादकं वाक्यं मुनिश्चकारेति वाक्यमूलकत्वं सूत्रस्य स्यात्तस्मान्न ब्रह्मलक्षणसिद्धिरिति शङ्कामुज्जीवयति –

यदि निरुक्तस्यापीति ।

भगवता महर्षिणा श्रीमद्वेदव्यासेन प्रणीतस्य सूत्रस्य श्रुतिमूलकत्वे सम्भवति तस्यार्षेयवाक्यमूलकत्वमकिञ्चित्करमिति तज्जीवनमुच्छिनत्ति –

तर्हि सा श्रुतिरेवेति ।

सूत्राणां श्रुत्यर्थपरत्वाच्च श्रुतिमूलत्वमेव युक्तमिति भावः ।

न यथोक्तेत्यादि भाष्यस्योत्तरभाष्येण पौनरुक्त्यशङ्कां परिहरन् भाष्यमवतारयति –

यदि जगत इति ।

अतस्तन्निरासायेति ।

अतिरिक्तकारणत्वसम्भावनामत्रात् प्राप्तो योऽतिव्याप्त्यादिदोषस्तन्निरासायेत्यर्थः ।

सूत्रेण लक्षणं प्रतिपाद्यते न युक्तिभिरित्यभिप्रेत्योक्तम् –

सूत्रितेति ।

सूत्रेणार्थिकार्थतया प्रतिपादितेत्यर्थः । सूचितेति पाठेप्ययमेवार्थः ।

संसारिणश्चेति ।

चेतनस्यापि परिच्छिन्नज्ञानशक्तिमतो हिरण्यगर्भादेरित्यर्थः ।

भाष्ये

प्रधानादिति ।

परपरिकल्पितात् प्रधानादित्यर्थः ।

अणुभ्य इति ।

अचेतनेभ्योऽणुभ्य इत्यर्थः ।

अभावादिति ।

शून्यादित्यर्थः ।

व्याख्याने तार्किकमतं दूषयति –

परमाणूनामिति ।

नन्वचेतनत्वात्परमाणूनां स्वतःप्रवृत्त्यभावेपि निमित्तकारणत्वेनानुमानादिसिद्धसर्वज्ञेश्वरः तत्प्रेरकः स्यात्तत्राह –

जीवादन्यस्येति ।

प्रत्याहेति ।

तिरस्करोतीत्यर्थः ।

’न च स्वभावत’ इत्यनेन भाष्येणापेक्षितं पदजातमनुषङ्गेण पूरयति –

जगत इति ।

स्वभावपदार्थं विकल्प्य खण्डयति –

किं स्वयमेवेत्यादिना ।

कर्मधारयसमासमाह –

विशिष्टानीति ।

नन्वनुमानस्य पूर्वभाष्येणाप्रतिपाद्यत्वादेतदेवानुमानमित्युत्तरभाष्यं कथमित्याशङ्क्याह –

पूर्वोक्तेति ।

एतदेव व्याप्तिज्ञानमिति ।

एतद्व्याप्तिज्ञानात्मकमनुमानमेवेत्यर्थः ।

एतदनुमानमेवेति ।

व्याप्तिज्ञानात्मकमनुमानमेवेत्यर्थः ।

साधनमिति ।

ईश्वरसिद्धौ सर्वज्ञत्वसिद्धौ च प्रमाणमित्यर्थः ।

एवकारव्यावर्त्यमाह –

न श्रुतिरिति ।

अङ्कुरादिकं सकर्तृकं कार्यत्वात् घटवदित्यनुमानेन सकर्तृकत्वे साधिते सति कर्तुरनेकत्वे गौरवादेकत्वे तु लाघवमिति लाघवज्ञानसहकारेण एककर्तृकत्वं सिद्ध्यति, तच्च सर्वज्ञत्वमन्तरा न सम्भवतीति सर्वज्ञत्वं च सिद्ध्यति, तथा च सर्वज्ञेश्वरसिद्धिस्तस्मादनुमानमेव प्रमाणं श्रुतिस्तु न प्रमाणमिति तार्किकाः मन्यन्त इति भावः ।

ईश्वरसद्भावे श्रुतेरप्रामाण्ये तार्किकस्यावैदिकत्वापत्तिरित्यस्वरसादाह –

अथवेति ।

स्वतन्त्रमिति ।

स्वतन्त्रप्रमाणमित्यर्थः । तथा च श्रुतेरनुमानसिद्धार्थानुवादकत्वेन प्रामाण्यमिति भावः ।

एकेनैवानुमानेन सर्वज्ञकर्तृकत्वसाध्यसिद्धौ दृष्टान्ताभावान्न सर्वज्ञेश्वरसिद्धिरित्यस्वरसादाह –

यद्वेति ।

व्याख्यानद्वयेपि व्याप्तिज्ञानार्थकत्वेन एतत्पदं व्याख्याय सम्प्रति लक्षणार्थकत्वेन व्याख्याति –

एतल्लक्षणमिति ।

जन्मादिसूत्रोक्तजगत्कारणत्वलक्षमेव कर्तुः सर्वज्ञत्वसिद्धौ हेतुरिति मन्यन्त इत्यर्थः ।

लक्षणसूचितेन पूर्वोक्तानुमानेन सकर्तृकत्वमात्रं साध्यते सर्वज्ञत्वं तु लक्षणहेतुकानुमानान्तरेणेत्यभिप्रायं स्फुटयति –

तत्रायमिति ।

लक्षणहेतुकानुमानान्तरं रचयति –

सकर्तेति ।

लक्षणादिति ।

सर्वज्ञत्वं विना सर्वजगत्कारणत्वं न सम्भवति तथा च सर्वजगत्कारणत्वलक्षणसामर्थ्यात्सर्वज्ञत्वसिद्धिरिति भावः । ईश्वरः जगतः कारणं येषां ते ईश्वरकारणकाः काणादप्रभृतय इति भाष्यार्थः । तत्तन्मतवैलक्षण्येनानुमानवैलक्षण्यं विस्तरेण तर्कपादे वक्ष्यते अधुना काणादमतानुसारेण मार्गप्रदर्शनमात्रमत्र कृतं विस्तरभयादिति मन्तव्यम् ।

न सम्भवतीति ।

असमर्थत्वादिति भावः । एतस्माद्भिन्नस्येति पाठे जीवाद्भिन्नस्येत्यर्थः ।

यत्कार्यं तत्सकर्तृकमिति सामान्यव्याप्तिज्ञानादङ्कुरादिकार्यस्यापि सकर्तृकत्वसिद्धौ स च कर्ता क इत्युक्ते सति असामर्थ्याज्जीवो न भवति परिशेषादीश्वर इति तत्सिद्धिर्वक्तव्या सैव न सम्भवति जीवादन्यस्य घटादिवदचेतनत्वनियमेन अङ्कुरादिकार्यस्य कर्तैव नास्तीत्यकर्तृकत्वनिश्चये सति सकर्तृकत्वज्ञानासम्भवेन सामान्यव्याप्तिज्ञानासिद्धेस्तथा च कार्यत्वलिङ्गकानुमानं न सकर्तृकत्वसाधकं येनेश्वरसिद्धिः स्यादिति प्रथमानुमानं दूषयित्वा द्वितीयमनुमानं दूषयति –

लक्षणलिङ्गकेति ।

बाधः साध्याभावनिश्चय इत्यर्थः ।

ईस्वरस्य तन्मते सर्वज्ञत्वं नाम सर्वविषयकज्ञानाश्रयत्वं तच्च ज्ञानं जन्यमजन्यं वा ? नाद्य इत्याह –

अशरीरस्येति ।

न द्वितीय इत्याह –

यज्ज्ञानमिति ।

ज्ञानपदमाश्रितज्ञानपरं तथा च लक्षणलिङ्गकानुमानबाधान्न सर्वज्ञत्वसाधनं येन सर्वज्ञत्वं सिद्ध्येदिति भावः ।
श्लोकः –
सर्वज्ञं कारणं खादेः कृष्णाख्यं श्रुतिसम्मतम् ।
वन्देहमीश्वरं गोपीचित्तपद्ममधुव्रतम् ॥
परवादिना अनुमानाद्धीश्वरसिद्धिरित्युक्ते तत्खण्डनार्थं नेश्वरसिद्धिरित्याद्युच्चरितशब्दजन्यदोषनिरासायात्र मङ्गलं कृतमिति मन्तव्यम् ।

सर्वज्ञेश्वरसिद्धौ श्रुतेः प्रामाण्यं स्वातन्त्र्येण दर्शयन्ननुमानस्य तन्निरस्यति –

तस्मादिति ।

श्रुत्यर्थसम्भावनार्थत्वेनेति ।

श्रुत्यर्थे संशयादिनिवर्तकत्वेनेत्यर्थः । सिद्धान्ते सर्वज्ञत्वं नाम सर्वावभासक्षमविज्ञानस्वरूपत्वं तथा च श्रुत्या सर्वज्ञेश्वरसिद्धौ व्याप्तिज्ञानसत्त्वात् आश्रितज्ञानस्य मनोजन्यत्वनियमेन प्राप्तो यो बाधस्तस्यासम्भवाच्चानुमानद्वयं स्वसाध्यसाधकं सत्सर्वज्ञेश्वरं साधयतीति भावः ।

अनुमानान्तर्भावमभिप्रेत्येति ।

अनुमानसिद्धार्थानुवादकत्वेनोपपत्तिमभिप्रेत्येत्यर्थः ।

वैशेषिक इति ।

शब्दपक्षकानुवादी वैशेषिक इत्युच्यते जन्मादिसुत्रेणानुमानस्यैव प्रतिपादितत्वादनुमानमेव स्वतन्त्रं प्रमाणमिति शङ्कितुरभिप्रायः ।

भाष्ये

वेदान्तवाक्यकुसुमग्रथनार्थत्वादिति ।

श्रुतिविचारार्थत्वादित्यर्थः । वेदान्तवाक्यार्थपरिष्कारार्थत्वादिति यावत् ।

एतदेवोपपादयति –

वेदान्तवाक्यानीति ।

जगत इति ।

जगतो यज्जन्मादि तत्कारणं यद्ब्रह्म तत्प्रतिपादकेष्वित्यर्थः ।