व्याख्याने

सा चेति ।

ब्रह्मावगतिरित्यर्थः ।

वाक्यार्थविचारेत्यत्र वाक्यस्य तदर्थस्य च विचार इति पदच्छेदपूर्वकं भाष्यं व्याकरोति –

वाक्यस्य तदर्थस्य चेति ।

वाक्यविचारादेतद्वाक्यमेतस्मिन्नर्थे तात्पर्यकमिति तात्पर्यनिश्चयो जायते वाक्यार्थविचारात्प्रमेये बाधाभावनिश्चय इति भावः ।

विमतमिति ।

जगदित्यर्थः । निमित्तं च उपादानं च निमित्तोपादाने अभिन्ने निमित्तोपादाने यस्य तदिति विग्रहः । भिन्ने निमित्तोपादाने यस्य तद्भिन्ननिमित्तोपादानकं तन्न भवतीत्यभिन्ननिमित्तोपादानकमिति वा विग्रहः । अत्रेदमनुसन्धेयम् । ब्रह्म विवर्तोपादानं माया तु परिणाम्युपादानकमिति पक्षे स्वरूपानुपमर्दनेन अन्यथाभावः विवर्तः स्वरूपोपमर्दनेनान्यथाभावः परिणाम इति तयोर्भेदः विभावनीयः । माया तु कारणमेवेति पक्षान्तरमिति ।

दार्ढ्यायेति ।

श्रुत्या जगत्कारणस्योभयकारणत्वे बोधितेपि वादिभिरन्यथार्थस्य प्रतिपादितत्वात्पुरुषस्य संशयादिरुत्पद्यते तन्निवृत्यमित्यर्थः ।

श्रुत्यैवानुमानमङ्गीकृतमिति भाष्याशयं स्फुटीकर्तुं श्रुत्यंशं सङ्गृह्णाति –

मन्तव्य इतीति ।

श्रुत्यर्थः श्रुत्यादिविचाररूपश्रवणेन गृहीतार्थः ।

मन्तव्यपदार्थमाह –

तर्केणेति ।

अनुमानेनेत्यर्थः । तथा ’श्रोतव्य’ इति श्रुत्या गृहीतार्थः । ’मन्तव्य’ इत्येवं श्रुत्याप्यनुमानमभ्युपेतमिति भावः ।

श्रुत्यन्तरस्याप्यनुमाने सम्मतिरस्तीति भाष्यभावं स्फुटीकर्तुं श्रुत्यर्थकथनार्थमाख्यायिकामारभते –

यथा कश्चिदित्यादिना ।

श्रुतिगतैवंशब्दद्योतितदृष्टान्तमाह –

यथेति ।

पण्डितो मेधावीति पदद्वयस्य क्रमेणार्थमाह –

तदुक्तमार्गेति ।

दार्ष्टान्तिके सादृश्यमुपपादयन् श्रुतेरनुमानापेक्षायां तात्पर्यं स्फुटीकरोति –

एवमेवेहेति ।

इयता ग्रन्थेनातीन्द्रियार्थे श्रुतिरेव स्वतन्त्रप्रमाणमिति प्रतिपाद्य श्रुत्यर्थसम्भावनार्थत्वेन मननरूपस्यानुमानस्य यत्प्रामाण्यमुक्तं तद्दूषणपरत्वेन शङ्कामुद्घाटयति –

ननु ब्रह्मण इति ।

ननु धर्मब्रह्मणोः प्रमाणस्य श्रुत्यादेः कथं जिज्ञासान्तर्नीतविचारे प्रामाण्यमित्याशङ्क्य भाष्यमन्यथा योजयति –

जिज्ञास्ये धर्म इवेति ।

मननादेर्दुरितरूपप्रतिबन्धकनिवर्तकत्वेन ज्ञानद्वारा प्रामाण्यमिति ज्ञापनार्थं यत्र स्वतःसिद्धदुरिताभावः तत्र मननादेर्न हेतुतेति ज्ञापनार्थं च भाष्ये यथासम्भवमिह प्रमाणमित्युक्तमिति द्रष्टव्यम् ।

मुक्त्यर्थमिति ।

ब्रह्मज्ञानस्यापरोक्षरूपसाक्षात्कारत्वेनैवाज्ञाननिवर्त्कत्वात्साक्षात्कारावसानत्वापेक्षा उचितेति भावः ।

द्वितीयहेतोरर्थमाह –

प्रत्यग्भूतेति ।

’कर्मकर्तव्ये हि विषय’ इत्यादि भाष्यं व्याचष्टे –

धर्मे त्विति ।

नित्यपरोक्षे साध्य इति पदद्वयं हेतुगर्भविशेषणम् ।

असम्भवाच्चेति ।

अयोग्यत्वाच्चेत्यर्थः । धर्मस्य साध्यत्वेन अनपेक्षितानुभवत्वान्नित्यपरोक्षत्वेनापरोक्षायोग्यत्वाच्चेति भावः ।

निरपेक्ष इति ।

प्रमाणान्तरानपेक्षत्वे सति स्वार्थबोधकत्वं निरपेक्षत्वम् ।

श्रुत्यादय इति भाष्यस्थादिशब्दार्थं लक्षणपूर्वकं विवृणोति –

शब्दस्येत्यादिना ।

पदं योग्यतरेति ।

योग्यमितरं च यत्पदं तेनाकाङ्क्षा यस्य तदिति विग्रहः । आकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिमतां पदानां समूह एव वाक्यमित्यर्थः । कर्मकाण्डे क्रमपठितानामर्थानां मन्त्रकाण्डे क्रमपठितैरित्यर्थः ।

सम्बन्ध इति ।

विनियोग इत्यर्थः ।

स्थानमुक्तलक्षणमुदाहरति –

यथेति ।

आध्वर्यवसंज्ञकानामिति ।

अध्वर्युणा पठितानामिति यावत् ।

आध्वर्यवसंज्ञक इति ।

अध्वर्युणा कर्तव्य इति यावत् ।

श्रुत्यादीनामनुभवादीनां च ब्रह्मणि प्रामाण्यमुक्त्वा परोक्तमनुमानं दूषयति –

एवं तावद्ब्रह्मेति ।

साध्यत्वेनेति ।

धर्मस्य जन्यत्वेनेत्यर्थः ।

साक्षात्कारस्यानपेक्षितत्वादसम्भवाच्चेति स्वोक्तं हेतुद्वयम् , अस्मिन्ननुमाने प्रत्येकमुपाधिरित्याह –

अनुभवायोग्यत्वमिति ।

पक्षातिरिक्ते दृष्टान्ते धर्मे साध्यव्यापकत्वं पक्षे ब्रह्मणि साधनाव्यापकत्वमिति विवेकः ।

साधितं मननाद्यपेक्षत्वं स्मारयति –

उपाधिव्यतिरेकादिति ।

साध्यव्यापकः साधनाव्यापक उपाधिः, तथा च उपाधिद्वयस्याभावादित्यर्थः । ब्रह्मणः उपाधिद्वयरहितत्वान्मननाद्यपेक्षा युक्तेति भावः ।

पूर्वपक्ष्युक्तमनुमानं स्वसाध्यासाधकमिति दूषणमुक्त्वा प्रतिबन्द्या दूषणान्तरपरत्वेन भाष्यमवतारयति –

तत्रेति ।

ब्रह्मानुभवाद्यपेक्षं सिद्धवस्तुत्वात् घटवदिति सिद्धान्त्यभिमतानुमाने हेतुरस्तु साध्यं मास्त्वित्याकारकविपक्षांशमुपपादयति –

यदीति ।

वेदार्थत्वमात्रेण वेदप्रमेयत्वाविशेषेणेत्यर्थः ।

साम्यं त्वयोच्येतेति ।

साम्यमङ्गीकृत्य मननाद्यनपेक्षत्वं त्वयोच्येतेत्यर्थः ।

बाधकांशमुपपादयति –

तर्हीति ।

धर्मसाम्यात् ब्रह्मणि मननाद्यनपेक्षत्वं स्यादित्याकारकविपक्षे कृतिसाध्यत्वादिना किमपराद्धं तदपि स्यादिति बाधकमाहेत्यर्थः ।

भाष्ये

पुरुषाधीनात्मलाभात्वाच्च कर्तव्यस्येति ।

धर्मस्य कृतिसाध्यत्वाच्चेत्यर्थः । ’कर्तव्ये ही’त्यादिभाष्यपरिष्कृतस्य अन्पेक्षितानुभवत्वादपरोक्षायोग्यत्वादिति हेतुद्वयस्य समुच्चयार्थश्चशब्दः । यथाश्वेनेति लौकिकस्य गमनरूपकर्मणः अश्वेन गच्छति पद्भ्यां वेति द्वयेन कर्तुं शक्यत्वं प्रतिपादितम् , अन्यथा वा गच्छतीत्यनेन उन्मत्तादिसादृश्येन वा गच्छतीति अन्यथा कर्तुं शक्यत्वमुपपादितं न वा गच्छतित्यनेनाकर्तुं शक्यत्वमुपपादितं भवतीति भावः ।

दृष्टान्तस्य लौकिककर्मणः कर्तुं शक्यत्वादित्रितयमुपपाद्य वैदिककर्मणः धर्मस्य तत्र त्रितयमुपपादयति –

तथेति ।

ग्रहणाग्रहणयोः इच्छाधीनत्वान्न विरोध इत्यभिप्रेत्याह –

नातिरात्र इति ।

षोडशिनमिति ।

षोडशिनामकं सोमरसपानाख्यग्रहं व्यापाररूपग्रहणेन संस्कुर्यादित्यर्थः ।