अनुमानस्य स्वातन्त्र्येण प्रामाण्यखण्डनात् प्रत्यक्षप्रामाण्यखण्डनमपि भवत्येवेति तद्धेतुव्याप्तिज्ञानं विकल्प्य खण्डयतीति भाष्यभावं स्फुटीकुर्वन्नुत्तरभाष्यमवतारयति –

अत्र पर्वपक्षीति ।

किं ब्रह्मत्वविषयकविशेषव्याप्तिज्ञानं ब्रह्मसाधकमाहोस्वित् कारणत्वविषयकसामान्यव्याप्तिज्ञानमिति विकल्पार्थः ।

व्याप्येति ।

व्याप्तीत्यर्थः ।

तत्प्रत्यक्षेणेति ।

ब्रह्मप्रत्यक्षेण विशेषव्याप्तिग्रहायोगादित्यर्थः । खानीन्द्रियाणि पराञ्चि विषयोन्मखानीत्यर्थः ।

ब्रह्मणो रूपादीति ।

प्रत्यक्षहेतुरूपादेरभावात् ब्रह्मणः न प्रत्यक्षप्रमाविषयत्वमिति भावः ।

द्वितीय इति ।

सामान्यव्याप्तिज्ञानं हेतुरिति पक्ष इत्यर्थः ।

भाष्ये –

सम्बन्धाग्रहणादिति ।

व्याप्तिग्रहायोगादित्यर्थः ।

गृह्यमाणमिति ।

ज्ञानविषयीभूतमित्यर्थः । यत्कार्यं तत्कारणजन्यमिति कारणजन्यत्वेनैव ज्ञानविषयीभूतकार्यं किं ब्रह्मणः सम्बद्धमित्यर्थः ।

व्याख्याने उपादानत्वादीति ।

आदिशब्देन निमित्तकारणत्वसर्वज्ञत्वादिकमुच्यत्ते, उपादानत्वादिरूपो यः स सामान्यधर्मः कार्यात्मकत्वादिश्रौतार्थः तद्द्वारा अनुमानं विचार्यमित्यन्वयः । अत एव गुणतयेत्युक्तम् ।

श्रौतार्थं निमित्तीकृत्यैव अनुमानस्य प्रामाण्यं न स्वातन्त्र्येणेत्युक्तमेव विवृणोति –

मृदादिवदिति ।

मृदादिदृष्टान्तेन श्रुत्या प्रतिपादितो य उपादानत्वादिरूपोर्थः तस्मिन्पुरुषसंशयनिवृत्त्यर्थमित्यर्थः ।

अयं भावः ।

उपादानत्वं किं कार्यैक्यं किं वा तत्तादात्म्यं उत कार्याधिष्ठानत्वं किं निमित्तकारणत्वं कर्तृत्वस्वरूपं तद्भिन्नस्वरूपं वा, किं सर्वज्ञत्वं सर्वविषयकज्ञानाश्रयत्वं सर्वावभासक्षमविज्ञानस्वरूपत्वं वेत्येव श्रुत्यर्थे पुरुषस्य सन्देहे सति कार्याधिष्ठानत्वादिनिश्चयार्थमनुमानमुपसर्जनतया विचार्यं तस्मान्न स्वतन्त्रं प्रमाणमनुमानमित्युपसंहरतीति ।

तस्मादितीति ।

विषयवाक्यमिति ।

यद्वाक्यमुद्दिश्य विचारः क्रियते तद्विषयवाक्यमित्यर्थः ।

प्रतीकमादाय इहेत्यस्यार्थमाह –

इह ब्रह्मणीति ।

लिलक्षयिषितमिति पदस्यार्थमाह लक्षणार्थत्वेन विचारयितुमिति ।

लक्षणमुच्यत इति ।

यथा लक्षणमुच्यते तथैवेत्यन्वयः ।

उपलक्षणानुवादेनेति ।

तटस्थलक्षणाभिधानमुखेनेत्यर्थः । श्रुतेः ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादन एव मुख्यतात्पर्यं न जगत्कारणत्वप्रतिपादन इति ज्ञापयितुमनुवदेनेत्युक्तम् । एतेन तटस्थलक्षणस्य श्रुतौ पुरोवादाभावादनुवादेनेत्यनुपपन्नमिति निरस्तम् । अनुवादपदस्य ज्ञापनार्थत्वेन व्याख्यातत्वादिति भावः । तटस्थलक्षणं नाम यावल्लक्ष्यकालमनवस्थितत्वे सति तद्व्यावर्तकं तदेव यथा गन्धवत्वं पृथिवीलक्षणं महाप्रलये परमाणुषु उत्पत्तिकाले घटादिषु च गन्धाभावात् प्रकृते जगज्जन्मादिकारणत्वमिति केचिद्वदन्ति ।

भाष्ये

यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति ।

प्रयन्ति म्रियमाणानीत्यर्थः । अभिसंविशन्ति आभिमुख्येन संविशन्तीत्यर्थः ।

व्याख्याने

ब्रह्मत्वविधानायोगादिति ।

अद्वितीयत्वरूपब्रह्मत्वविधानायोगादित्यर्थः ।

यज्जगदिति ।

’यतो वा इमानि भूतानी’त्यारभ्य ’तद्विजिज्ञासस्वे’त्यन्तं वाक्यं जगत्कारणं तदेकमिति यच्छब्दादिविशिष्टत्वेन सामान्यव्याप्तिप्रतिपादकमवान्तरवाक्यमित्यर्थः । ’यतो वा इमानि भूतानी’इत्यारभ्य ’तद्ब्रह्मेती’त्यन्तं वाक्यं यदेकं कारणं ब्रह्मशब्दविशिष्टत्वेन विशेषव्याप्तिप्रतिपादकमहावाक्यमित्यर्थः ।

किं तर्हीति ।

’यतो वा इमानि भूतानी’त्यादिना तटस्थलक्षणमुक्तं चेत्तर्हि स्वरूपलक्षणं किमिति शङ्कितुरभिप्रायः ।

वाक्यशेषादिति ।

’आनन्दाद्द्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्त’ इत्यादिवाक्यशेषादित्यर्थः । यतःशब्दार्थः यतो वा इमानीत्यत्र यतःशब्दार्थः ।

तस्मादेतद्ब्रह्म नामेति तच्छब्दस्य यच्छब्देनान्वयं दर्शयितुं श्रुत्यंशं सङ्गृह्णाति –

यः सर्वज्ञ इति ।

एवंजातीयकत्वमेवेति ।

स्वरूपतटस्थलक्षणद्वयप्रतिपादकत्वमेवेत्यर्थः ।

फलितमाह –

तदेवमिति ।

सत्यानन्दचिदानन्दजगत्कारणमीश्वरम् ।
रुक्मिणीसहितं कृष्णं सर्वज्ञं परमाश्रये ॥