व्याचिख्यासिताव्यवहितसूत्रार्थपरिष्कारद्वारा ’ग्रन्थादौ ग्रन्थमध्ये तु मङ्गलमाचरेतेति’ न्यायेन स्वेष्टदेवतातत्त्वानुस्मरणलक्षणं मङ्गलमाचरन् शिष्यशिक्षार्थं ग्रन्थतो निबध्नाति –

यस्य निःश्वसितमिति ।

वृत्तानुवादेनेति ।

पूर्वप्रतिपादितार्थानुवादेनेत्यर्थः ।

लक्षणद्वयप्रतिपादनपरेण द्वितीयसूत्रेणाप्रधान्यात्सर्वज्ञत्वं प्रतिज्ञातं सम्प्रति तृतीयसूत्रेण प्राधान्यात्प्रतिपादितम् इत्यभिप्रेत्यावतारिकां व्याचष्टे –

चेतनस्येति ।

अर्थादिति ।

अनुमानादित्यर्थः ।

उपक्षिप्तपदस्यार्थमाह –

प्रतिज्ञातमिति ।

तदेवानुमानमाह –

तथा चेति ।

आर्थिकमिति ।

अनुमानसिद्धमित्यर्थः ।

’शास्त्रयोनित्वात्’ इति सूत्रस्य प्रथमव्याख्यानपरिष्कृतार्थमाह –

वेदकर्तृत्वहेतुनेति ।

सर्वजगद्व्यवस्थावभासिवेदकर्तृत्वहेतुनेत्यर्थः ।

आहेति ।

आह सूत्रकार इत्यर्थः ।

हेतुद्वयस्येति ।

जन्मादिकारणत्ववेदकर्तृत्वहेतुद्वयस्य सर्वज्ञत्वरूपैकार्थसाधकत्वादेकार्थप्रतिपादकत्वमवान्तरसङ्गतिरित्यर्थः ।

अधिकरणमारच्यते –

अस्य महतो भूतस्येत्यादिना ।

यदृग्वेदादिकं तदेतस्य सर्वगतस्य नित्यसिद्धस्य ब्रह्मणः निःश्वसितं निःश्वास इवाप्रयत्नेन सिद्धमिति श्रुत्यर्थः ।

पौरुषेयत्व इति ।

पुरुषप्रयत्नजन्यत्व इत्यर्थः । यत्पौरुषेयं तन्मूलप्रमाणजन्यमिति व्याप्तेः सत्त्वाद्वेदस्य पौरुषेयत्वे मूलप्रमाणजन्यत्वं वक्तव्यं तस्य परोक्तिरूपमूलप्रमाणस्यार्थस्य साकल्येन ज्ञातुमशक्यत्वात् भ्रान्त्या वेदकर्तुरन्यथार्थग्रहणशङ्कया तज्जन्यस्यापि वेदस्याप्रामाण्यं दुर्वारम् तस्मात्सर्वज्ञत्वं न साधयतीति पूर्वपक्षार्थः ।

अस्येति ।

तृतीयसूत्रस्येत्यर्थः । प्रकृतवेदान्तवाक्यस्य यः समन्वयः तत्प्रतिपादकत्वादित्यर्थः । वेदान्तवाक्यस्येत्यनेन विषयवाक्यस्वरूपस्यास्य महतो भूतस्येत्यादिश्रुतेः तृतीयसूत्रस्य च वेदकर्तृत्वरूपैकार्थबोधकत्वरूपा सङ्गतिः प्रदर्शिता । स्पष्टब्रह्मलिङ्गकस्येति विशेषणेन सूत्रस्य प्रथमपादस्य च स्पष्टब्रह्मलिङ्गकश्रुत्यर्थप्रतिपादकत्वरूपा सङ्गतिः प्रदर्शिता । वेदकर्तरीत्यनेन सूत्रस्य शास्त्रस्य चैकार्थप्रतिपादकत्वरूपा सङ्गतिर्दर्शिता । सूत्रं वेदकर्तृत्वेन ब्रह्मबोधकं शास्त्रमपि शस्त्रार्थत्वेन ब्रह्मबोधकमिति भावः । समन्वयोक्तेरित्यनेन सूत्रस्य प्रथमाध्यायस्य च समन्वयप्रतिपादकत्वरूपसङ्गतिर्निरूपिता । एतत्सर्वं प्रथमसूत्रसङ्गतिनिरूपणावसरे विस्तरेणोपपादितमिति भावः ।

सिद्धान्तसूत्रतात्पर्यमाह –

वेदे हीति ।

तद्गता वेति ।

उपादानब्रह्मगता वेत्यर्थः । कार्ये शक्तिः कारणगतशक्त्यभिन्नेति भावः ।

तत्कार्यगतेति ।

ब्रह्मकार्यवेदगतशक्तित्वाद्वेदे शक्तिः ब्रह्मशक्तिपूर्विका ब्रह्मशक्तिर्वेत्यर्थः ।

प्रदीपशक्तिवदिति ।

प्रदीपोपादानं तेजः तच्छक्तिपूर्विका तद्गतशक्तिर्वा प्रदीपशक्तिस्तद्वदित्यर्थः ।

स्वसम्बद्धेति ।

स्वपदेन ब्रह्मोच्यते सर्वो यो वेदार्थः स आध्यासिकतादात्म्यसम्बन्धेन ब्रह्मसम्बद्ध इत्यशेषवेदार्थप्रकाशकत्वसामर्थ्यरूपं सर्वज्ञत्वाभिन्नं सर्वसाक्षित्वं ब्रह्मणः सिद्ध्यति कार्ये सर्वार्थप्रकाशकत्वस्य कारणे सर्वार्थप्रकाशकत्वमन्तरा अनुपपन्नत्वादिति भावः । यदाश्रितं (ज्ञानं)तन्मनोजन्यमिति व्याप्त्या खण्डितं तार्किकमतसिद्धं नित्यज्ञानाश्रयत्वरूपसर्वज्ञत्व यत्तद्वैलक्षण्यायोक्तं सर्वसाक्षित्वमिति । सर्वसाक्षित्वरूपं सर्वज्ञत्वमित्यर्थः । अनेनानुमानेन सिद्धं सर्वज्ञत्वं मनोजन्यमित्युक्तव्याप्त्या खण्डयितुमशक्यं साक्ष्यात्मकनित्यज्ञानस्वरूपत्वेन आश्रितज्ञानत्वाभावादिति भावः । सर्वार्थप्रकाशने वेदस्य कारणत्वं ब्रह्मणस्तु कर्तृत्वमिति भेदः । स्वप्रकाशे निर्विकारे ब्रह्मणि विद्यमाने सर्वस्य प्रकाशो भवति तस्मात्तत्कर्तृत्वमप्यौपचारिकमिति मन्तव्यम् । यदि वेदादेव सर्वज्ञत्वनिश्चयस्तदा अन्योन्याश्रयः स्यात् । तथा हि वेदप्रामाण्यनिश्चये सर्वज्ञत्वादिनिश्चयः तन्निश्चये भ्रमादिशङ्कानिरासपूर्वकं वेदप्रामाण्यनिश्चय इति तद्वारणाय अनुमानादेव सर्वसाक्षित्वरूपसर्वज्ञत्वनिश्चय इति वक्तव्यम् । अनुमानं तु वेदे शक्तिः ब्रह्मगतशक्तिपूर्विकेत्यादिना उपपादितम् ।

ननु वेदस्य पौरुषेयत्वं तत्कर्तुः सर्वज्ञत्वं चाभ्युपगतं चेत्तत्कर्तुर्ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वेन तस्य मूलप्रमाणसापेक्षत्वाभावादुक्तव्याप्तिविरोधः स्यादिति चेन्न । सर्वज्ञभिन्नपुरुषकृतिजन्यं यत्तदेव मूलप्रमाणसापेक्षमिति व्याप्तेः सङ्कोचस्य कल्पनीयत्वात्तथा च वेदस्य पौरुषेयत्वमङ्गीकृत्य सर्वार्थप्रकाशकवेदकर्तुः सर्वज्ञत्वादेव वेदस्य मूलप्रमाणसापेक्षत्वाभावेन नाप्रामाण्यमिति तत्कर्तृत्वेन सर्वज्ञत्वं प्रसाधितम् सम्प्रति वेदस्य पौरुषेयत्वमेव नस्तीति तत्कर्तुः सर्वज्ञत्वमिति सिद्धान्ततात्पर्यं व्याख्यानान्तरेण स्फुटीकरोति –

यद्वेति ।

अध्येतार इति ।

उपाध्यायिन इत्यर्थः ।

पूर्वक्रमं ज्ञात्वेति ।

पूर्ववेदानुपूर्वी स्मृत्वेत्यर्थः ।

वेदं कुर्वन्तीति ।

वेदक्रमानुसारेण शिष्यान्प्रति बोधयन्तीत्यर्थः ।

स्वकृतेति ।

स्वकृतः पूर्वकल्पीयः पूर्वकृतसम्बन्धी यः क्रमः वेदक्रमः वेदानुपूर्वीति यावत् तत्सजातीयो यः क्रमः तद्वन्तमित्यर्थः । पूर्वकल्पे यादृशी वेदानुपूर्वी तादृश्येव कल्पान्तरेपीत्येकानुपूर्वीत्वेन साजात्यं विवक्षितमिति भावः ।

अत्र यौगपद्यान्न सेति ।

पदार्थज्ञानस्य वाक्यार्थज्ञानस्य च वाक्ये समुदायरूपवेदराशिरचनां प्रति हेतुत्वाभावान्न पौरुषेयता किन्तु वेदस्य रचना विजातीया तस्मान्न लोकवाक्यरचनायाः दृष्टान्ततेति भावः ।

फलितार्थप्रदर्शनद्वारा प्रकृतमुपसंहरति –

अत इति ।

नान्तरीयकतयेति ।

नियमेनेत्यर्थः ।

सङ्गतिद्वयेति ।

अवान्तराक्षेपसङ्गतिद्वयेनेत्यर्थः । सङ्गतिद्वयानुसारेण वेदकारणत्वादेव सर्वज्ञत्वं सर्वकारणत्वं च ब्रह्मणः सिध्यतीति सूत्रार्थं मनसि निधाय पदानि व्याचष्ट इति भावः ।

ग्रन्थत इति ।

शब्दत इत्यर्थः । वेदशब्दोच्चारणमात्रेण सर्वपापक्षयाच्छब्दतो वेदस्वरूपशास्त्रस्य महत्त्वमिति ऋग्वेदादेरित्यनेन भाष्येण प्रतिपादितमिति भावः ।

अर्थतश्चेति ।

पुराणादिदशविद्यास्थानेषु वेदार्थ एव प्रतिपाद्यते तस्मादर्थतोपि वेदस्य महत्त्वमित्यनेकविद्यास्थानोपबृंहितस्येत्यनेन भाष्येण प्रतिपादितमिति भावः ।

हितशासनादिति ।

हितार्थप्रतिपादकत्वादित्यर्थः ।

शास्त्रशब्द इति ।

मात्रपदं कार्त्स्न्यार्थकं शब्दमात्रस्य उपलक्षणार्थो यस्य स तथा न केवलं शास्त्रशब्दस्य वेदशब्दसमुदाय एवार्थः किन्तु कृत्स्नशब्दसमुदाय इति मत्वा हेत्यर्थः ।

उपकृतस्येति ।

व्याख्यातस्येत्यर्थः ।

वेदस्य मूलप्रमाणसापेक्षत्वाभावान्नाप्रामाण्यमिति प्रामाण्यमुक्त्वा मन्वादिपरिगृहीतत्वाच्च प्रामाण्यमस्तीत्याह –

अनेनेति ।

परिगृहीतत्वेन व्याख्यातत्वेनेत्यर्थः ।

अप्रामाण्यसाधकयुक्तेरभावात् प्रामाण्यमुपपाद्य हेत्वन्तरपरत्वेन भाष्यमवतारयति –

बोधकत्वादपीति ।

यथा चक्षुरादेर्बोधकत्वात् प्रामाण्यं तथा बोधकत्वाद्वेदस्य प्रामाण्यमित्याहेत्यर्थः ।

प्रकाशनशक्तीति ।

प्रकाशकशक्तीत्यर्थः ।

सर्वज्ञकल्पत्वमिति ।

सर्वज्ञापेक्षया ईषन्न्यूनताकत्वमित्यर्थः ।

योनिः कारणं तद्विवृणोति –

योनिरिति ।

अनुमानं त्विति ।

वेदे स्वार्थप्रकाशकशक्तिरुपादानशक्तिपूर्विका तद्गता वेत्याद्यनुमानमित्यर्थः ।

तदापत्तरिति ।

उपादानत्वेन ब्रह्मवत्सर्वार्थप्रकाशकशक्तिमत्त्वापत्तिरित्यर्थः । तथा च सर्वज्ञत्वं स्यादिति शङ्कितुरभिप्रायः ।

अचेतनत्वादिति ।

अचेतनत्वान्न सर्वज्ञत्वमिति भावः ।

कार्यगतशक्तिमत्त्वस्य कारणगतशक्तिपूर्वकत्वात्कारणगतशक्त्यभिन्नत्वाच्चोपादानकारणस्य सर्वज्ञत्वमुपपाद्य वेदविषयार्थाधिकार्थज्ञानवत्त्वाच्च सर्वज्ञत्वमुपपादयतीति भाष्यमवतारयति –

वेदः स्वविषयादिति ।

स्वविषयात्स्वप्रतिपाद्यार्थात् योऽधिकार्थः तद्विषयकज्ञानवज्जन्यः इत्यर्थः । विस्तरार्थं शास्त्रमित्यत्र विस्तरस्यार्थः प्रतिपादनं यस्य तदिति विग्रहः, अथवा विस्तरेणार्थः अल्पार्थः यस्मिन् तदिति विग्रहः ।

यद्वा अर्थशब्दः धर्मवाचकः विस्तरः शब्दाधिक्यरूपः अर्थः धर्मविशेषः यस्य तद्विस्तरार्थन्तथा च शब्दबाहुल्यकमल्पार्थकं शास्त्रमित्यभिप्रेत्य विस्तरशब्दार्थमाह –

विस्तर इति ।

अर्थत आधिक्यमिति ।

अधिकार्थविषयकत्वमित्यर्थः ।

दृश्यते चेति ।

वेदे बहवोर्थवादाः सन्ति तस्माच्छब्दाधिक्यं दृश्यत इति भावः ।

यद्यच्छास्त्रं यस्मात्पुरुषविशेषात्सम्भवति स ततोप्यधिकतरविज्ञान इति सामान्यव्याप्तिं भाष्यस्थपदान्यादायान्वयमुखेन अर्थपूर्वकं दर्शयति –

अत्रैषाक्षरयोजनेति ।

पुरुषविशेषादित्यस्यार्थमाह –

अप्तादिति ।

स इति ।

आप्तपुरुष इत्यर्थः ।

यद्यच्छास्त्रं पुरुषविशेषात्सम्भवति तस्माच्छास्त्रादित्यन्वयमभिप्रेत्याह –

ततः शास्त्रादिति ।

अधिकतरविज्ञान इत्यस्यार्थमाह –

अधिकेति ।

यथा व्याकरणादि पाणिन्यादेः ज्ञेयैकदेशार्थमपीति भाष्यस्यान्वयपूर्वकमर्थकथनद्वारा शास्त्रस्याल्पर्थत्वं तत्कर्तुरधिकार्थज्ञत्वं च स्फुटीकुर्वन् सामान्यव्याप्तेः दृष्टान्तमुपपादयति –

यथा शब्देति ।

पाणिन्यादिभिर्ज्ञेयानां बहूनामर्थानाम् मध्ये शब्दसाधुत्वादिरूपार्थः एकदेशो भवतीत्यर्थः । ज्ञेयैकदेशार्थमपीति विशेषणं वेदैकदेशार्थपरिष्कारोपयोगीति विज्ञेयम् ।

बहुव्रीहिसमासं ज्ञापयति –

यस्येति ।

व्याकरणादीति च्छेदः, तथा च ज्ञेयैकदेशार्थव्याकरणादिस्वरूपं यच्छास्त्रं यस्मादधिकार्थज्ञात्पाणिन्यादेः सकाशाज्जायते स पाणिन्यादिः तस्माच्छास्त्रादधिकतरविज्ञानो यथा तथा ज्ञेयैकदेशार्थं ऋग्वेदादि यच्छास्त्रं तस्मादधिकार्थज्ञात्परमेश्वरात्सम्भवति स परमेश्वरस्तस्माच्छास्त्रादधिकार्थज्ञानवानिति भावः । इमां व्याप्तिमवलम्ब्य वेदे स्वविषयादधिकार्थज्ञानवज्जन्यत्वं प्रमाणवाक्यत्वरूपहेतुना साध्यते तथा च उक्तव्याप्तिबलेन यत्र प्रमाणवाक्यत्वं तत्र स्वविषयादधिकार्थज्ञानवज्जन्यत्वमितीयं व्याप्तिः परिष्कृतेत्यभिप्रायेणात्रोदाहृतेति मन्तव्यम् ।

ननु वेदस्य सर्वार्थप्रतिपादकत्वेन ततोप्यधिकार्थ एव नास्तीति चेन्न । दशविद्यास्थानेषु प्रतिपादितार्थप्रकाशकत्वमेव वेदस्य सर्वार्थप्रकाशकत्वमित्यङ्गीकारात्सर्वजनव्यवहारविषयलौकिकार्थस्याधिकस्य सम्भवेन तत्कर्तुरीश्वरस्याधिकार्थज्ञानवत्त्वं युक्तमित्यनवद्यम् । वृत्तानुवादपूर्वकमस्य महतो भूतस्येत्यादिश्रुतेरर्थं कथयन् भाष्यान्वयपरिष्कारेण सर्वज्ञत्वादिकमाविष्करोति –

यद्यल्पार्थमपीति ।

किमु वक्तव्यमिति भाष्यस्योत्तरेणेतिपदेनान्वयं दर्शयति –

इति किमु वक्तव्यमिति ।

’अवर्जनीयतये’त्यादिप्राक्तनो ग्रन्थः स्पष्टार्थः ।

अवर्जनीयतेति ।

नियमेनेत्यर्थः ।