सिद्ध इति ।

घटाद्यर्थस्य सिद्धत्वं नाम उत्पत्त्यनन्तरं कृत्यसाध्यत्वं ब्रह्मणस्तु कृत्यसाध्यत्वमिति भेदः । व्युत्पत्तिं शक्तिमित्यर्थः । लोके पदानां योग्येतरसंसृष्टत्वेन स्वार्थप्रतिपादनसामर्थ्यमङ्गीकृत्य सिद्धेर्थे व्युत्पत्तिमिच्छतामिति भावः ।

ब्रह्म नास्तिकानामिति ।

ब्रह्मैव नास्तीति वदतां भट्टमतानुयायिनामित्यर्थः ।

सफलत्वाच्चेति ।

सफलज्ञानविषयत्वमेव सफलत्वमिति मन्तव्यम् ।

सर्वेषां पदानामिति ।

पदानां कार्यान्वित एवार्थे शक्तिरिष्यते तत्रैव शब्दसामर्थ्यान्न तु सिद्धेर्थे तदभावात्तथा च कार्यसंस्पर्शमन्तरेण सिद्धेर्थे शब्दस्य न प्रामाण्यं सिद्धस्यापदार्थत्वादिति कार्यान्वितार्थे शक्तिमच्छतामिति भावः । अयमर्थोनुपदं स्फुटीक्रियते । श्री गुरुचरणैस्तु – ब्रह्मविद्याभरणे अयमर्थः अतिस्फुटतया उपपादितः, तथाहि – लौकिकपदार्थव्युत्पत्त्यनुसारेण वेदवाक्यार्थो वर्णनीयः लौकिकी च व्युत्पत्तिः पदानां कार्य एव तत्रैवाद्यव्युत्पत्तिग्रहणसम्भवात् , न हि कोशादिभ्यः आद्यव्युत्पत्तिग्रहः सम्भवति अत्यन्ताव्युत्पन्नस्य कोशाद्यर्थज्ञानासम्भवात्ततश्च प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धव्यवहाराद्भिन्नः शक्तिग्रहो वर्णनीयः प्रथमं स च व्युत्पित्सोरेहं भवति – प्रयोजकवृद्धस्य घटमानय गां बधानेति शब्दोच्चारणानन्तरं प्रयोज्यवृद्धेन कृतं घटानयनं गोबन्धनं च पश्यतः घटानयनगोबन्धनयोः कारणतया स्वीयस्तन्यपानादिदृष्टान्तेन कृतिचिकीर्षयोः मध्यमवृद्धगतयोरनुमाने सति चिकीर्षायाः कार्यताज्ञानमूलकत्वान्नूनमनेन आनयनबन्धनयोः कर्यतावगतेति बुद्धिर्भवति, तस्यां च बुद्धौ शब्दोच्चारणातिरिक्तस्य कारणान्तरस्यासम्भवात् प्रयोजकवृद्धोच्चारितशब्दः कार्यविशेषे आनयनादौ शक्त इति निर्णयो भवति, ततश्चावापोद्वापाभ्यां यथायथं कार्यसामान्यं प्रथमावगतमविहायैव तेषु तेषु समभिव्याहारविशेषेषु तत्कार्यविशेषप्रत्ययः ततश्च कोशादिभ्योप्युपजीव्य प्राथमिकव्युत्पत्तिग्रहानुसारेण कार्यान्वित एव तत्तत्पदार्थे शक्तिः न तु तदन्वित इति ।

प्रयोजकेति ।

उत्तमेत्यर्थः ।

प्रयोज्येति ।

मधमेत्यर्थः । पश्यतः व्युत्पित्सोर्बालस्य बुद्धिर्भवतीत्यन्वयः । कृतिश्च चिकीर्षा च कृतिचिकीर्षे आनयनादिकं प्रति करणीभूते तयोरित्यर्थः । मध्यमवृद्धस्य आनयने प्रवृत्तिः कृतिचिकीर्षापूर्विका प्रवृत्तित्वात् स्वीयस्तन्यपानप्रवृत्तिवदिति बालेन व्युत्पत्सुनानुमीयत इति भावः ।

कार्यताज्ञानेति ।

आनयनं मत्कृतिसाध्यमिति कार्यत्वज्ञानमूलकत्वादित्यर्थः ।

अनेनेति ।

मध्यमवृद्धेनेत्यर्थः ।

अशक्तस्येति ।

अशक्तशब्दस्येत्यर्थः । यदि शब्दस्य कार्यतायां शक्तिर्न स्यात्तेन कथं कार्यताज्ञानं स्यात्तस्माद्गामानयेत्याद्युच्चरितशब्दः आनयनादिकार्यविशेषे शक्त इति बालस्य निश्चयो भवतीति ब्रह्मविद्याभरणफक्कि कार्थः ।

इति वदतामिति ।

इति ब्रह्मणः सत्त्वं वदतामित्यर्थः ।

वृत्तिकाराणामिति ।

ज्ञानकर्मसमुच्चयवादिभिन्नानामुपासनैव ज्ञानमुपासनाहेतुर्वा ज्ञानमित्यभ्युपगच्छतामहं ब्रह्मेति प्रत्यगभिन्नब्रह्मोपासनादपूर्वद्वारा स्वर्गवज्जन्योपि मोक्षः ’न स पुनरावर्तते’ ’ब्रह्मविदाप्नोति परमि’त्यादिशास्त्रबलान्नित्यः ध्वंसवदित्युक्तवतामाचार्यदेशीयानां वृत्तिकाराणामित्यर्थः ।

अधिकरणमारच्यते –

तत्रेति ।

सदेव सोम्येत्यादिवेदान्ता इत्यर्थः ।

’प्रतिपत्तिविधीति’ वाक्ये भाष्यतात्पर्यानुरोधेन विधिप्रतिपत्तिरिति व्यत्यासेन अन्वयं ज्ञापयन् अर्थकथनपूर्वकमवतारयति –

विधिर्नियोग इति ।

अनुपदं नियोगशब्दार्थोऽपूर्वमिति वक्ष्यते ।

विधिपरैरेवेति ।

विधिः ’तद्विजिज्ञासस्वे’त्यादिः तत्परैः स्वार्थे फलाभावात्तदेकवाक्यतापन्नैः ’सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मे’त्यादिवाक्यैः अपूर्वविषयोपासनाविषयतया ब्रह्मणः विधिशेषत्वं समर्प्यत इति शास्त्रप्रमाणकत्वमाहेत्यर्थः । विधिरपूर्वरूपो विनियोगस्तद्विषणी या प्रतिपत्तिरुपासना तद्विषयतयेति विग्रहः । प्रतिपत्तेर्विधिविषयत्वं नाम विधिहेतुकृतिविषयत्वमिति मन्तव्यम् ।

वाक्यादिति ।

सत्यं ज्ञानमित्यादिवाक्यादित्यर्थः ।

पशुमिति ।

पशोर्बन्धनं कुर्यादित्यर्थः ।

विधिवाक्यान्युदाहृत्य तत्पराणि वाक्यान्युदाहरति –

यूपं तक्षतीति ।

यूपे पशुं बध्नातीति विधौ यूपः क इत्याकाङ्क्षायां यूपं तक्षतीति वाक्येन तक्षणादिसंस्कृतं दारु यूप इति तस्य यूपस्य विधिशेषत्वं बोध्यते यथा तथा तद्विजिज्ञासस्वेति विधौ तद्ब्रह्म किमित्याकाङ्क्षायां सत्यादिवाक्येन सच्चिदानन्दं ब्रह्मेति तस्य ब्रह्मणः विधिशेषत्वं बोध्यते सत्यादिवाक्यस्य स्वार्थे फलाभावादिति भावः ।

शेषत्वं स्फुटीकरोति –

विधिपरेत्यादिना ।

ननु तथापि सत्यादिपदानां मानान्तरावेद्यब्रह्मबोधकत्वाद्वाक्यभेदो दुर्वार इत्यत आह –

मानान्तरेति ।

यूपादीन्यपीत्यर्थः ।

कुत इति ।

कस्माद्धेतोरित्यर्थः ।

वृद्धव्यवहारेणेति ।

उत्तमवृद्धानां व्यवहारो नाम गामानयेत्यादिवाक्यसमूहात्मकस्यास्य शास्त्रस्यास्मिन्नर्थे तात्पर्यमित्याकारकनिश्चयः मध्यमवृद्धानां जायत इत्यर्थः ।

उक्तमेव विवृणोति –

वृद्धव्यवहारे चेति ।

वृद्धव्यवहारस्थले इत्यर्थः । श्रोतुः मध्यमवृद्धस्येत्यर्थः ।

प्रवृत्तिनिवृत्तीति ।

अनुष्ठानरूपा प्रवृत्तिस्तद्विपरीता निवृत्तिरिति विवेकः । प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनमन्तरा वाक्यप्रयोगानुपपत्तेः प्रवर्तकज्ञानद्वारा प्रवृत्त्यर्थं गामानयेति वाक्यं प्रयोक्ता उत्तमवृद्धः प्रयुङ्क्ते तेन वाक्यश्रोतुः मध्यमवृद्धस्य गामानयने प्रवृत्तिर्भवति न भुङ्क्ष्वेति वाक्यश्रोतुस्तस्य तूष्णीम्भावरूपा निवृत्तिर्भवति, तथा च श्रोतृप्रवृत्तिनिवृत्त्युद्देश्यक उत्तमवृद्धस्याप्तस्य वाक्यप्रयोगः मध्यमवृद्धस्य शास्त्रतात्पर्यनिश्चये हेतुरिति भावः ।

ततः किमित्यत आह –

अत इति ।

ते एवेति ।

वाक्यप्रयोगप्रयोजने प्रवृत्तिनिवृत्ती एवेत्यर्थः । ज्योतिष्टोमेनेत्यादिशास्त्रं धर्मे प्रवृत्त्यर्थमधर्मान्निवृत्त्यर्थं च प्रवृत्तं तस्मात्ते एव शास्त्रस्यापि प्रयोजन इति भावः ।

ते च कार्यजन्ये इति ।

धर्मो मत्कृतिसाध्य इति धर्मे कार्यत्वज्ञानेन प्रवृत्तिरुत्पद्यते ततः कार्यत्वज्ञानजन्यत्वं प्रवृत्तौ प्राप्तम् , एवं निवृत्तावप्यस्ति, तथाहि हेयं कलञ्जभक्षणादिकं मन्निवृत्तिप्रयत्नकार्यमिति तत्कार्यत्वज्ञानेन निवृत्तिरूपप्रयत्नाभिन्ना तूष्णीम्भावरूपा निवृत्तिर्जन्यते ततस्तस्यां कार्यत्वज्ञानजन्यत्वं वर्तते, तथा च हेयस्य निवृत्तिप्रयत्नकार्यत्वं नाम निवृत्तिपरिपाल्यप्रागभावप्रतियोगित्वमिति पुरस्तादेवोक्तमिति भावः ।

प्रकृतमाह –

तत इति ।

तस्माद्धेतोरित्यर्थः ।

इत्याहेति ।

इत्येवं वृत्तिकारस्य तात्पर्यमाहेत्यर्थः ।

भाष्ये –

कुत एतदिति ।

विधिशेषत्वं कस्माद्धेतोरित्यर्थः ।

अनुक्रमणमिति ।

वेदार्थसङ्ग्राहकवाक्यजातमित्यर्थः । अनुक्रमणं शास्त्रस्य कार्यपरत्वमेव बोधयतीति भावः ।

तदेवोपपादयति –

दृष्टो हि तस्यार्थ इति ।

अत्र नामपदं व्यर्थं कर्मावबोधनं कार्यज्ञानमित्यर्थः । तथा च ज्ञायमानं कार्यं वेदार्थ इति दृष्टो हीति शाबरभाष्यवाक्यार्थः ।

ज्ञानमुपदेश इति ।

ज्ञानं ज्ञापकमित्यर्थः । उपदेशः अपौरुषेयविधिवाक्यमित्यर्थः ।

तद्भूतानामिति ।

’तद्भूतानां क्रियार्थेन समाम्नायोर्थस्य तन्निमित्तत्वादि’त्येतावत्सूत्रमिति विज्ञेयम् ।

विषयविशेष इति ।

धर्मादावित्यर्थः ।

कुतश्चिद्विषयविशेषादिति ।

अधर्मात्सुरापानादेरित्यर्थः । शास्त्रं विधिनिषेधवाक्यमित्यर्थः ।

व्याख्याने – कार्यपरत्वं शास्त्रस्येत्युक्तं नियोगपरत्वं च कुत्रचिदुक्तं तस्य ज्ञानमित्यत्र धर्मबोधकत्वमुक्तम् , भाष्ये तु क्रियायाः प्रवर्तकमित्यत्र क्रियापरत्वं शास्त्रस्येत्युक्तम् , तथाचानेकार्थकत्वात्कथं कार्यपरत्वमेवेत्यत आह –

क्रिया कार्यमिति ।

षण्णामेकार्थकत्वात्पर्यायतेत्यर्थः ।

सुत्रस्थमिति ।

सूत्रार्थकथनपरमित्यर्थः । भाष्यकर्ता शबरस्वामी सूत्रकर्ता भगवान् जैमिनिरिति विवेकः ।

तस्य धर्मेणाव्यतिरेकादिति ।

विधिवाक्यस्य धर्मेणाव्यभिचरितत्वादित्यर्थः । विधिवाक्यस्य नियमेन धर्मबोधकत्वादिति यावत् । तथा च यद्विधिवाक्यं तद्धर्मबोधकमिति व्याप्तिप्रतिपादनपरेण श्रीजैमिनिसूत्रेण शास्त्रस्य नियोगपरत्वं दर्शितमिति भावः ।

सूत्रमिति ।

जैमिनिसूत्रमित्यर्थः ।

तत्पदं विभक्तिव्यत्यासेन परिष्करोति –

तत्तत्रेति ।

सिद्धार्थनिष्ठानामिति ।

सिद्धार्थबोधकानामित्यर्थः ।

समाम्नायः कर्तव्य इति ।

कर्तव्यपदस्यात्राध्याहारः कृत इति विज्ञेयम् ।

अर्थस्य तन्निमित्तत्वादित्यंशं व्याकरोति –

पदार्थज्ञानस्येति ।

पदार्थस्मृतेरित्यर्थः ।

विज्ञानादिपदेन सहोच्चारितसिद्धार्थनिष्ठपदसमुदायात्मकाम्नायः पदार्थस्मृतेर्वाक्त्यार्थधीनिमित्तत्वात्तद्वारा कार्यरूपवाक्यार्थज्ञाने हेतुर्भवतीति सूत्रयोजनामभिप्रेत्य सङ्ग्रहेण तात्पर्यार्थमाह –

कार्यान्वितेति ।

पदार्थस्मृतिद्वारा पदानि कार्यवाचिपदेन सह वाक्यार्थं बोधयन्तीत्यन्वयः ।