तद्भूत्वेति ।

अधिष्ठानं भूत्वेत्यर्थः ।

द्वैतापत्तिं परिहरति –

साक्ष्यमिति ।

चेतेति ।

चेतृशब्द ऋकारान्तः ।

चेता केवल इति पदद्वयस्य क्रमेणार्थं वदन् अनुभवमाह –

बोद्धृत्वे सतीति ।

प्रकृते किमायातमित्यत आह –

निर्गुणत्वादिति ।

शिराः नाड्य इत्यर्थः ।

देहद्वयाभावे फलितमाह –

पुण्यपापाभ्यामिति ।

उपसंहरतीति ज्ञापयन् भाष्यार्थमाह –

उत्पत्तीति ।

परिहरति –

नेति ।

ज्ञानार्थत्वाच्छास्त्रारम्भः सार्थक इत्याहेत्यर्थः ।

व्याघातमिति ।

विरोधमित्यर्थः । शास्त्रं ज्ञानार्थञ्चेन्मोक्षे क्रियानुप्रवेशः कथं नोपपद्यते ज्ञानस्यैव क्रियात्वादिति विरोधं शङ्कते इति भावः ।

मानसमपि इति ।

यो विध्यर्थः स कृतिसाध्यत्वविशिष्टः तथा च ज्ञानस्य कृत्यसाध्यत्वं न विध्यर्थत्वायोगात् न विधियोग्यक्रियात्वमिति भावः ।

वैलक्षण्यमिति ।

भेदमित्यर्थः । ज्ञानस्य ध्यानक्रियावैलक्षण्यं प्रपञ्चयतीति भावः ।

सामान्यव्याप्तिप्रतिपादकं भाष्यं योजयति –

यत्रेति ।

चोद्यत इति ।

चोदनया उत्पद्यत इत्यर्थः ।

यत्र विषयवस्त्वनपेक्षत्वे सति कृतिसाध्यत्वं तत्र क्रियात्वमिति सामान्यव्याप्तिस्तामुपपादयन् तस्यां दृष्टान्तप्रतिपादकं भाष्यमवतारयति –

विषयवस्त्वनपेक्षेति ।

विषयाजन्येत्यर्थः । अनुमित्यादौ विषयस्याहेतुत्वात्तदजन्ये तस्मिन् व्यभिचारवारणाय कृतिजन्यत्वदलम् । कृतिसाध्ये अपूर्वे व्यभिचारवारणाय विषयवस्त्वनपेक्षत्वदलम् , अपूर्वस्य उपादानरूपविषयजन्यत्वेन तदजन्यत्वाभावान्न व्यभिचारः । उपासनायाः अपूर्वविषयत्वं नाम पूर्वहेतुकृतिविषयत्वमिति पुरस्तादुक्तमिति विज्ञेयम् । वषट्करिष्यन्निति हेतौ वषट्करिष्यन् तां देवतां ध्यायेदित्यर्थः ।

वाक्यान्तरमाह –

सन्ध्यामिति ।

ध्याने विषयवस्त्वनपेक्षत्वे सति कृतिसाध्यत्वं क्रियात्वं च विद्यत इति व्याप्तिं परिष्करोति –

यथा यादृशीति ।

यादृशी अनाहार्यप्रमाव्यतिरिक्तेत्यर्थः ।

ज्ञानमेवेति ।

ज्ञानमिवेत्यर्थः । ध्यानं न क्रिया मानसत्वाज्ज्ञानवदिति प्रयोगः ।

ध्यानं क्रिया मानसत्वादित्यनुमाने कृत्यसाध्यत्वमुपाधिः दृष्टान्ते साध्यव्यापकत्वात् पक्षे साधनाव्यापकत्वाच्चेत्याह –

कत्यसाध्यत्वमिति ।

ज्ञानस्येति ।

लोके प्रसिद्धघटादिज्ञानस्येत्यर्थः ।

भाष्ये – पूर्वमात्मनः वृत्तिप्रतिफलितचैतन्याविषयत्वेपि वत्तिविषयत्वमुक्तं तदत्रोपसंहृतम् –

ज्ञानमेकं मुक्त्वेति ।

यथेति ।

किञ्चिद्ध्यानं यथावस्थितवस्त्वनुसार्यपि वस्तुनिरपेक्षं भवति तदभिप्रायेण यस्यै देवताया इति सन्ध्यां मनसेति चोदाहरणद्वयम् , किञ्चित्पुनर्ध्यानं वस्त्वनुसार्यपि भवति तदभिप्रायेण पुरुषो वा वेत्युदाहरणम् , अतो ध्यानस्य वस्त्वनुसारे तदननुसारे च न निर्बन्धः, कृतिसाध्यत्वं तु नियतमेवेति तस्य विधेयत्वमुपपद्यते, प्रमाणज्ञानस्य तु कृत्यसाध्यतया न विधेयत्वमिति समुदायार्थः । ज्ञानं तु प्रमाणजन्यमिति । यथार्थवस्तुविषयप्रत्यक्षादिप्रमाणजन्यत्वात् ज्ञानस्य सर्वदानाहार्यप्रमात्मकत्वमेव ध्यानादीनां तु केषाञ्चिदनाहार्यत्वं केषाञ्चिद्भ्रमत्वं केषाञ्चित्प्रमात्वं सम्भवति तस्मादपि ज्ञानस्य महद्वैलक्षण्यमिति भावः ।

व्याख्याने प्रतीकमादायेति शब्दार्थमाह –

अतः प्रमाणजन्यत्वादिति ।

प्रतीकमादायार्थमाह –

न चोदनेति ।

ज्ञानस्य प्रमातृजन्यत्वेन पुरुषतन्त्रताऽस्त्येवेति आशङ्क्य विग्रहप्रतिपादकद्वारा परिहरति –

पुरुष इति ।

ज्ञानस्य प्रमातृजन्यत्वेपि कृतिसाध्यत्वाभावान्न पुरुषतन्त्रतेति भावः ।

प्रतीकमादायार्थमाह –

तस्मादिति ।