ध्यानमिति ।

आहार्यरूपं ध्यानमित्यर्थः ।

नन्विति ।

प्रत्यक्षात्मकज्ञानं प्रति विषयस्य हेतुत्वेन तज्ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वेपि शाब्दबोधात्मकज्ञानं प्रति विषयस्य कारणत्वाभावात् शाब्दबोधादेर्न विषयवस्तुतन्त्रता तस्माद्विधेयक्रियात्वं स्यादिति शङ्कार्थः ।

शब्दानुमानाद्यर्थेष्विति ।

शब्दादिप्रमाणविषयार्थेष्वित्यर्थः ।

मानादेवेति ।

अबाधितवस्तुविषयप्रमाणादेवानुमित्यादेः प्राप्तेरित्यर्थः । अनुमित्यादिज्ञाने विषयेन्द्रियसंयोगाभावेन मुख्यवस्तुतन्त्रत्वाभावेपि अनुमित्यादिनिष्ठप्रमात्वस्याबाधितवस्तुतन्त्रत्वमौपचारिकमस्तीति भावः ।

भाष्ये – या चोदनाजन्या पुरुषतन्त्रा च क्रिया तां प्रसिद्धां क्रियां तद्विलक्षणप्रसिद्धघटादिज्ञानं चोपपाद्य प्रकृतमाविष्करोति –

तत्रैवं सतीति ।

साक्षात्कारात्मकं शाब्दबोधात्मकमनुमित्यात्मकं वा ब्रह्मात्मविषयकं ज्ञानं न चोदनातन्त्रं नापि पुरुषतन्त्रं परम्परया कृतिजन्यत्वेपि साक्षात्कृतिजन्यत्वाभावात्प्रसिद्धघटादिज्ञानवदिति भावः ।

व्याख्याने लिङ्गादित्रयस्य क्रमेणोदाहरणपूर्वकं भाष्यमवतारयति –

नन्विति ।

अनिर्योज्यं ज्ञानं विषयो येषां विध्यादीनामिति बहुव्रीहिसमासमभिप्रेत्य वाक्यं व्याकरोति –

अनियोज्यमिति ।

नियोज्यशून्यं वेति ।

कृतिसाध्यफलरहितं वेत्यर्थः ।

नियोज्यश्च विषयश्च नियोज्यविषयौ येषां न विद्येते ते अनियोज्यविषया विधयस्तेषां भावः अनियोज्यविषयत्वं तस्मादिति समासान्तरं तात्पर्यार्थकथनेन स्फोरयति –

ममेति ।

अयं फलहेतुभूतः अपूर्वरूपो नियोगः ममावश्यक इति ज्ञानवान् बोद्धा यः स नियोज्य इत्यर्थः । विषयश्च कृतिसाध्यविषयश्चेत्यर्थः । यथा ज्योतिष्टोमवाक्ये स्वर्गकामरूपनियोज्यः कृतिसाध्ययागरूपविषयश्च विधेरस्ति तद्वदत्र नियोज्यो विषयश्च विधेर्नास्तीति भावः ।

बहुव्रीहिसमासभ्रमं वारयति –

वस्तुस्वरूप इति ।

आत्मस्वरूपत्वात् ब्रह्माहेयमनुपादानं च भवति स्वव्यतिरिक्तमेव हेयमुपादेयं चेति प्रसिद्धं लोके, तस्मादहेयानुपादेयवस्तुस्वरूपत्वात् ब्रह्मणः विधयो ज्ञान इव तस्मिन् न प्रवर्तन्त इति भावः ।

फलितमाह –

निरतिशयस्येति ।

व्याख्यानान्तरं वदन् बहुव्रीहिसमासमभिप्रेत्य भाष्यस्थाहेयेत्यादिहेतोरर्थमाह –

उदासीनेति ।

अनियोज्येत्यादिहेतुसमुच्चयार्थश्चशब्दः ।

उदासीनवस्तुविषकत्वेपि ज्ञानस्य विधेयत्वं स्यादित्याशङ्क्याह –

प्रवृत्तीति ।

वाशब्दः व्याख्यानान्तरद्योतकः ।

स्तुत्येति ।

स्तुत्या तन्निवृत्तिफलानीत्यन्वयः ।

विषयप्रवृत्तौ हेतुमाह –

आत्यन्तिकेति ।

उत्कृष्टसुखहेतुत्वभ्रान्त्येत्यर्थः ।

विषयेष्विति ।

शब्दस्पर्शरूपादिविषयेष्वित्यर्थः । स्रक्चन्दनादिविषयेष्विति फलितार्थः ।

भाष्ये

स्वाभाविकप्रवृत्तीति ।

स्वाभाविकी स्वभावसिद्धा या प्रवृत्तिस्तद्विषयेभ्यः स्रक्चन्दनादिभ्यो यद्विमुखीकरणं तदर्थानीति विग्रहः । अथ वा स्वाभाविकेभ्यः प्रवृत्तिविषयेभ्यो यद्विमुखीकरणमिति विग्रहः । विषयाणां स्वाभाविकत्वे लोकप्रमाणसिद्धत्वम् ।

तत्रेति ।

विषय इत्यर्थः । आत्यन्तिकमुत्कृष्टमित्यर्थः । पुरुषार्थं सुखमित्यर्थः । अनित्यत्वादिति शेषः ।

तमिति ।

यो हि बहिर्मुखस्तमुत्कृष्टसुखार्थिनमधिकारिणमित्यर्थः । बहिर्मुखस्य सुखे उत्कृष्टवाञ्छयाधिकारित्वं सम्पाद्य तं श्रवणादौ वाक्यानि प्रवर्तयन्तीति ज्ञापनार्थमात्यन्तिकेत्यादिविशेषणम् । एतेन साधनचतुष्टयसम्पन्नस्य श्रवणादौ प्रवृत्तिर्युक्ता श्रुतीनां तस्मिन्प्रवर्तयितृत्वं च युक्तं कथं बहिर्मुखस्येति शङ्का निरस्ता, कथञ्चिदधिकारित्वस्य प्रतिपादनादिति भावः ।

तत्केन कमिति ।

तत्तत्र विद्याकाले केन करणेन कं विषयं पश्येदित्यर्थः ।

अकर्तव्यप्रधानमिति ।

अकर्तव्यं कृत्यसाध्यं यद्ब्रह्म तदेव प्रधानं विषयो यस्य तत्तथेत्यर्थः ।

व्याख्याने –

विवृणोतीति ।

सङ्ग्रहवाक्यं विवृणोतीत्यर्थः ।

शब्दादेरिति ।

शब्दस्पर्शादिविषयादित्यर्थः ।

श्रवणस्वरूपमिति ।

अधिकारिणो लाभात्तस्य पुरुषार्थवाञ्छिनस्तत्त्वज्ञानाय श्रवणस्वरूपमाहेत्यर्थः । अनात्मबोधेनात्मा बोध्यत इत्यनेन श्रवणस्वरूपमुक्तमिति भावः ।

विधिपदानामुक्तरीत्या गतिसम्भवात् क्व वादिनामवकाश इति वादिनं प्रत्युपहासद्वारा स्वमतं परिष्करोति –

अद्वितीयेति ।

तपस्विनः अरण्यरूपवनापेक्षायाः सत्त्वादिदमाह –

द्वैतेति ।

शेषपूर्त्यान्वयं दर्शयति –

अहमिति ।

श्रुत्यर्थफलितमाह –

भोक्तृभोग्येति ।

प्रतीकमादाय एतच्छब्दार्थमाह –

एतदिति ।