अतदर्थनामित्यस्य व्याख्यानम् -

अक्रियार्थकशब्दानामिति ।

अभिधेयाभाव इति ।

प्रतिपाद्यरूपार्थशून्यत्वमित्यर्थः ।

इति पदस्य प्रतीकमादायार्थं परिष्करोति –

इति न्यायेनेति ।

’आनर्थक्यमतदर्थानामि’त्येतत्सूत्रप्रतिपादितार्थरीत्येति यावत् ।

एतत्पदस्य प्रतीकमादायार्थमाह –

एतदिति ।

नियमेनेति ।

एतत्सूत्रार्थानतिलङ्गनेनेत्यर्थः ।

अङ्गीकुर्वतामिति ।

वृत्तिकाराणामिति शेषः ।

भूतोपदेशानामित्याद्यंशस्यार्थमाह –

सोमेनेति ।

ननु केनोक्तमिति ।

दध्यादिशब्दानामर्थवत्त्वमस्त्विति वदन्तं पूर्ववादिनं प्रति प्रतिबन्द्या परिहारमाहेति भावः ।

प्रवृत्तिनिवृत्तिव्यतिरेकेणेत्यस्यार्थमाह –

कार्यातिरेकेणेति ।

कार्यं विनेत्यर्थः । कार्यमवबोधयित्वापीति यावत् ।

प्रतीकमादायार्थमाह –

भव्यार्थत्वेनेति ।

वक्तीति ।

बोधयतीत्यर्थः । कार्यमवबोधयन् दध्यादिशब्दः कार्याय दध्यादिरूपं सिद्धं वस्तु बोधयतीति चेदिति पूर्वपक्षानुवादः ।

को हेतुरित्यत्र किंशब्दः प्रश्नार्थकः, तथा च हेतुविषयकं प्रश्नं हेतूद्घाटनद्वारा विवृणोति –

किं कूटस्थस्येति ।

कूटस्थस्याक्रियात्वात्सत्यादिशब्दः किं कूटस्थं न वक्तीति पूर्वेणान्वयः, अक्रियात्वादकार्यत्वादित्यर्थः । कार्यभिन्नत्वादिति यावत् । अक्रियाशेषत्वादकार्यशेषत्वादित्यर्थः । प्रश्नः – सिद्धान्तिप्रश्न इत्यर्थः ।

एवं सिद्धान्तिप्रश्ने स्थिते ह्यक्रियात्वान्न वक्तीति पूर्वपक्ष्युत्तरमुत्थापयति –

नन्विति ।

नन्वित्यादिग्रन्थः नहीत्यादिपरिहारभाष्यस्य शङ्काग्रन्थः प्रश्नश्च पूर्वपक्ष्युत्तरप्रतिपादकग्रन्थ इति भेदः ।

कूटस्थाद्वैषम्यमाह –

दध्यादेरिति ।

निरस्यतीति ।

पूर्वपक्षिणोक्तमाद्यं पक्षं सिद्धान्ती निरस्यतीत्यर्थः । पूर्वपक्ष्युत्तरं खण्डयतीति भावः ।

अत इति ।

कार्यशेषत्वेन कार्यत्वाभावादित्यर्थः । यथा दध्यादिशब्दः कार्याद्भिन्नं दध्यादिकं सिद्धं वस्तु वक्ति तथा सिद्धं कार्याद्भिन्नं कूटस्थं सत्यादिशब्दो वक्तीति भावः ।

द्वितीयं शङ्कत इति ।

कूटस्थस्य दध्यादिवैषम्यमुपपादयन् द्वितीयपक्षमुत्थपयतीत्यर्थः । अक्रियाशेषत्वान्न वक्तीति पूर्वपक्षिणा उक्तं प्रश्नस्योत्तरं प्रपञ्चयतीति भावः ।

पूर्वपक्षं पूरयति –

कूटस्थस्य त्विति ।

दध्यादेः कार्यस्वरूपत्वाभावेपि कार्यशेषत्वप्राधान्येन दध्यादिशब्दसिद्धं वस्तु वक्तीति युक्तं ब्रह्मणस्तु कार्यशेषत्वाभावात् तच्छेषत्वप्राधान्येन सत्यादिशब्दः कूटस्थं न वक्तीति युक्तं तस्माद्वैषम्यमिति भावः ।

एवकारपदं व्युत्क्रमेण योजयति –

वस्तुमात्रमेवेति ।

शक्तिमत्त्वविशेषणव्यावृत्त्यर्थं मात्रपदं तेन वस्तु परिशिष्यते तथा च वस्त्वेवोपदिष्टमिति भावः । अथवा मात्रपदं कार्त्स्न्यार्थकं तथा च वस्तुमात्रं वस्तुत्वावच्छिन्नमित्यर्थः ।

एवकारव्यावर्त्यमाह –

न कार्यान्वयीति ।

कार्यशेषत्वविशिष्टः शब्दार्थो न भवतीत्यर्थः । शब्देनार्थ एवोपदिष्टः न कार्यशषत्वविशिष्टत्वविशिष्ट इति भावः ।

शेषत्ववैशिष्ट्यस्य शक्यतावच्छेदककोटौ निवेशो नास्तीत्यत्र हेतुमाह –

अन्वितार्थेति ।

पदानां सिद्धार्थ एव शक्तिः परन्तु शाब्दबोधार्थमपेक्षिततद्विषयसंसर्गलाभाय वस्तुतः परस्परान्वितत्वमात्रमपेक्षितमिति यदुक्तं तन्न विस्मर्तव्यमिति भावः । क्रियानिर्वर्तनशक्तिमद्वस्त्वितिशब्देन वस्त्वेवोपदिश्यते तद्वस्तु वस्तुतः कार्योत्पादनशक्तिमद्भवतीति भाष्यार्थः । एतेन क्रियानिर्वर्तनशक्तिमत्पदस्वारस्यात् कार्यान्वितार्थ एव शक्तिरङ्गीकृतेति भ्रमो निरस्तः । तस्य पदस्य वस्तुस्वरूपमात्रकथनपरत्वेन व्याख्यातत्वादिति भावनीयम् ।

प्रतीकमादाय तच्छब्दार्थमाह –

तस्येति ।

न तु ब्रह्मण इति ।

ब्रह्मणः स्वतः फलरूपत्वेन फलान्तरापेक्षाभावात्फलमुद्दिश्य कार्यशेषत्वं यद्यपि नास्ति तथापि सत्यादिशब्दार्थतास्त्येवेति भावः ।

दध्यादिदृष्टान्ते विरोधं पूर्वपक्षी शङ्कते –

नन्विति ।

भूतस्य दध्यादेरित्यर्थः ।

एतावतेत्यस्यार्थमाह –

फलार्थमिति ।

वस्त्वनुपदिष्टपदस्यार्थमाह –

शब्देति ।

शब्दार्थतायामिति ।

शक्यतावच्छेदककोटावित्यर्थः ।

पक्षं शङ्कत इति ।

द्वितीयपक्षं शङ्कत इत्यर्थः । क्रियाद्वारा सफलभूतार्थप्रतिपादकत्वाद्दध्यादिशब्दानामानर्थक्यं नास्त्येव सत्यादिशब्दानां तु क्रियाद्वारानङ्गीकारेण सफलभूतार्थप्रतिपादकत्वाभावात्कथमानर्थक्यं नास्तीति शङ्कत इति भावः ।

शङ्कां स्फुटीकर्तुं ’यदि नामोपदिष्ट’मित्यादिभाष्यं व्याचष्टे –

यद्यपीति ।

क्रिया द्वारा सफलत्वादिति ।

कार्यशेषत्वद्वारा कार्यरूपफलसहितत्वादित्यर्थः ।

उपदिष्टमिति ।

दध्यादिशब्देनेति शेषः ।

किं तव तेन स्यादित्यंशस्यार्थमाह –

तथापीति ।