यत्फलं तत् प्रवृत्तिनिवृत्तिजन्यमिति पूर्वपक्ष्यभिमतव्याप्तिरप्रयोजका प्रवृत्त्याद्यजन्यस्य सिद्धज्ञानजन्यस्य कर्मफलविलक्षणस्य विद्वदनुभवसिद्धस्य सर्वानर्थनिवृत्तिरूपस्य फलस्य सम्भवादित्यभिप्रेत्य परहरतीति भाष्यमवतारयति –

नियोज्येति ।

नियोज्यः नियोगकर्ता तत्प्रतिपादकत्वाभावादित्यर्थः । अथवा विधेयप्रतिपादकत्वाभावादित्यर्थः ।

निरासायेति ।

व्यभिचारवारणायेत्यर्थः । साध्याभाववति हेतोर्वृत्तित्वं व्यभिचारः ’सोरोदि’ति वाक्ये विधेयप्रतिपादकत्वाभावरूपहेतोः सत्वात् साक्षाद्विध्येकवाक्यतापन्नतया वाक्यस्य कार्यबोधकत्वेन साध्याभावस्य सत्त्वाच्च व्यभिचार इति विशेषणदलं फलवत्त्वसत्त्वेपि स्वार्थे फलवत्त्वरूपहेतोरभावात् न व्यभिचारः । ज्योतिष्टोमवाक्ये विशेषणदलस्य हेतोः सत्त्वाद्वाक्यस्य कार्यबोधकत्वेन साध्याभावस्य सत्त्वाच्च व्यभिचारस्तद्वारणाय विशेष्यदलं विधेयकबोधकत्वेन विशिष्टहेतोरभावान्न व्यभिचार इति भावः ।

नियोज्यस्येति ।

नियोज्यस्य मोक्षकामस्य ब्रह्मज्ञानमित्यर्थः ।

आत्मवदिति ।

प्रत्यगात्मवदित्यर्थः । ’ न कर्म ब्रह्मविद्याफलयोर्वैलक्षण्यादि’ति श्रीभाष्याकारस्य वस्तुसङ्ग्राहकवाक्यमेतत् । तस्यैव प्रपञ्चः ’अतो न कर्तव्यशेषत्वेन ब्रह्मोपदेशो युक्त’ इत्यन्तं भाष्यम् ।

’तत्र वर्णितं संसारमनुवदती’त्यन्तं भाष्यं कर्मतत्फलप्रतिपादकं ’ब्रह्मोपदेशो युक्त’ इत्यन्तं भाष्यं तु तद्वैलक्षण्यप्रतिपादकमिति प्रधानोपसर्जनभावेन विभागमभिप्रेत्य भाष्यमवतारयति –

उक्तहेत्विति ।

कर्मफलवैलक्षण्यादिति हेत्वित्यर्थः ।

धर्मजिज्ञासेति सूत्रस्थधर्मपदमधर्मोपलक्षणमिति सूत्रतात्पर्यं स्फुटीकरोतीति भाष्यमवतारयति –

न केवलमिति ।

जिज्ञास्यमिति शेषः ।

परिहारायाधर्मोपि जिज्ञास्य इत्यत्र भाष्योक्तहेतुं व्याख्याति –

निषेधेति ।

कर्मोक्त्वेति ।

धर्माधर्मरूपकर्मोक्त्वेत्यर्थः ।

भाष्ये –

यद्विषया जिज्ञासेति ।

यद्धर्माधर्मविषया जिज्ञासेत्यर्थः । अथातो धर्मजिज्ञासा अधर्मजिज्ञासा चेति यद्विषया जिज्ञासा सुत्रिता तयोर्धर्माधर्मयोः फलं सुखदुःखे स्थावरान्तरेषु प्रसिद्धे इत्यर्थः । लक्षणपदं प्रमाणपरम् । मनुष्यत्वादारभ्येति । मनुष्यादारभ्येत्यर्थः ।

अनुश्रूयत इति ।

श्रुत्यानुभूयत इत्यर्थः । ’स एको मानुष आनन्द’ इत्यादिश्रुत्या सुखतारतम्यमनुभूयत इति भावः ।

प्रसिद्धत्वमेवोपपादयति –

अर्थित्वेति ।

विद्यासमाधीति ।

विद्यापदमुपासनापरम् , तथा च विद्यारूपो यः समाधिविशेषः ध्यानविशेषः तस्माद्धेतोरित्यर्थः इति केचित् ।

उपासनाविशिष्टकर्मिणामुत्तरमार्गेण गमनमिति मार्गतारतम्यमुपपादयति –

केवलैरिति ।

उपासनारहितपुरुषकृतैः कर्मभिरित्यर्थः ।

इष्टापूर्तेति ।

’अन्येषामपि दृश्यत’ इति व्याकरणसूत्रेणेष्टापूर्तेत्यत्र दीर्घो वेदितव्यः । अन्येषामपि लक्ष्याणां प्रयोगानुसारेण पूर्वपदान्तस्य दीर्घो दृश्यते इति सूत्रार्थः ।

प्रतिषेधचोदनालक्षणस्येति ।

निषेधवाक्यप्रमाणकस्येत्यर्थः ।

उपादानेति ।

ग्रहणेत्यर्थः ।

तथा च श्रुतिरिति ।

यथा वर्णितं तथैव “न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ती’त्याकारकश्रुतिश्च संसाररूपं तारतम्यमनुवदतीत्यन्वयः ।

व्याख्याने –

विशोक इति ।

विषयेन्द्रियजन्यसुखस्याप्यनित्यत्वाच्छोकत्वमेव, तथा च ’सुखदुःखे’त्यनेन भाष्येण मोक्षे विशोकत्वविशेषणं ज्ञापितमिति भावः ।

ब्रह्मादिस्थावरान्तेष्विति –

भाष्यस्य व्याख्यानमनात्मवस्त्विति ।

विशेषणानिति ।

पञ्चविशेषणानीत्यर्थः ।

कर्मफलमुक्त्वेति ।

धर्माधर्मफलमुक्त्वेत्यर्थः ।

पृथगिति ।

विशेषणेत्यर्थः । प्रथमत इति शेषः ।

मनुष्यलोकादूर्ध्वलोकेषु शरीराणां सुखाधिक्यं दुःखस्याल्पत्वं मनुष्यलोकेषु सुखदुःखयोः समत्वं मनुष्यलोकादधोलोकेषु दुःखाधिक्यं सुखाल्पतेति विभागमभिप्रेत्य तस्यापि तारतम्येन भवितव्यमिति धर्मतारतम्यमुपपादयतीत्याह –

स एको मानुष इत्यादिना ।

अनुशब्देति ।

अनुश्रूयत इत्यत्रानुशब्दार्थ इति विज्ञेयम् ।

इति वैलक्षण्यमिति ।

इतिशब्दो हेत्वर्थकः, साधनादिवैलक्षण्यात् फलवैलक्षण्यमिति भावः ।

शास्त्रानिन्दितत्वं चेति ।

यागाधिकारित्वस्य निन्दितत्वादनिन्दितत्वमधिकारिविशेषणमिति भावः ।

’विद्यासमाधिविशेषादि’ति भाष्यस्यार्थमाह –

उपासनायामिति ।

इष्टापूर्तदत्तानि व्याचष्टे –

अग्निहोत्रमित्यादिना ।

बहिर्वैदि चेति ।

क्रत्वङ्गभिन्नमित्यर्थः ।

अस्माल्लोकादिति ।

मनुष्यलोकादित्यर्थः ।

उषित्वेति पदस्यार्थमाह –

स्थित्वेति ।